Tratamenduen inguruko ikerketak

Euskarazko tratamenduen inguruan hainbat hizkuntzalarik eginiko azterketak eta haien ondorioak jasoko dira atal honetan.

C'est ainsi que l'on pourra entendre dexu pour dezu `tu l'as' à Cegama, duxu pour duzu à Hasparren, xira pour zira `tu est' à Irouléguy et à Ascarat, dans l'Aezcoa, etc. Le souletin et le mixain, au contraire, ainsi que le baïgorrien et bien d'autres variétés, repousseront toujours le traitement en xu.

Sartaldeko euskalkietan tratamenduaren aldetik ez dago aparteko zailtasunik edo korapilorik; sortaldekoetan, berriz, ez da gauza bera gertatzen. Euskal dialektologiaren aitzindari eta aldi berean ia-ia gailurra izan zen Louis Lucien Bonaparte printzeaz geroztik ezer gutxi aurreratu da alor honetan, informaziorik ezarekin batean sarritan baieztapen nahasgarriak atzeman daitezkeelako. Geure azterketari ekin aurretik, nahi genukeen bezain argigarriak ez badira ere, Bonapartek emandako argibideak aldatuko ditugu hona, gorago aipatu dugun egoera konplexu eta nahasiaren erakusgarri. Bere Le verbe basque en tableaux delakoaren hamalaugarren taula («Quatorzième Tableau Supplémentaire. Verbe Bas-Navarrais Oriental. Indéfinie, respectueux et diminutif») iruzkinduz erantsitako bigarren oharrean luze mintzo da ekialdeko euskalkietakotratamenduen lekuzko banaketaz eta balio pragmatikoaz. Berebiziko garrantzia eta balioa dituelako, osorik aldatuko dugu hona Bonapartek tratamenduen mugez eta haien gizarteko erabileraz diharduen pasarte osoa:

• «Le traitement en zu, lorsque la seconde personne n'entre dans le terminatif ni comme sujet ni comme régime, n'a lieu qu'en souletin et en bas-navarrais oriental. Irissarry, Hélette, Saint- Esteben, Isturits et Ayherre, localités appartenant à la variété de l'Arberoue, n'adméttent pas toutefois le respectueux, bien qu'ils puissent se servir du diminutif en xu. Lorsque la seconde personne entre dans le terminatif comme sujet ou comme régime, tous les dialectes admettent les traitements allocutifs, et non pas l'indéfini, tandis que si c'est la seconde personne du pluriel qui en fait partie, il n'y a qu'un seul traitement pour tous les dialectes. Le traitement diminutif, lorsque la seconde personne n'entre dans le terminatif ni comme sujet ni comme régime, n'existe qu'en bas-navarrais oriental, le mixain excepté. C'est ainsi que l'on pourra entendre dexu pour dezu `tu l'as' à Cegama, duxu pour duzu à Hasparren, xira pour zira `tu est' à Irouléguy et à Ascarat, dans l'Aezcoa, etc. Le souletin et le mixain, au contraire, ainsi que le baïgorrien et bien d'autres variétés, repousseront toujours le traitement en xu. Quand à la formation du diminutif, elle a lieu par le changement du z et du tz du respectueux, en x et en ch: nuzu, zi, gitzi; nuxu, xi, gichi `il m'a (je suis), il l'a, il nous a'.

• Le traitement en zu, lorsque la seconde personne n'entre dans le terminatif ni comme sujet ni comme régime, n'est, pour ainsi dire, respectueux quant au sens, qu'en souletin. A Mouguerre, et surtout à Saint-Pierre d'Irube, localités appartenant au sousdialecte bas-navarrais oriental du Labourd, on se sert de l'indéfini quand on parle en général, et moins souvent du respectueux que de l'indéfiní lorsqu'on s'adresse à un supérieur. En roncalais, le traitement en zu s'emploie entre égaux, tandis que l'indéfini y est en usage, non seulement quand on parle en général, ainsi que cela a lieu en souletin, mais aussi d'inférieur à supérieur. En s'adrressant à Dieu ou aux Saints, on emploie toutefois le traitement en zu. Le traitement respectueux enfin, remplace régulièrement l'indéfini en bas-navarrais oriental, et c'est cela que consiste un des principaux caractères de ce dialecte. Ce n'est que dans certains cas exceptionnels que le traitement indéfini doit y être employé. Nous avons déja vu que Mouguerre et Saint-Pierre-d'Irube forment une exception, et nous ajouterons que Saint-Esteben, Isturits, Ayherre, Hélette et Irissarry en forment une autre; car, quoique le traitement diminutif persiste dans tous ces localités comme preuve qu'elles appartiennent au basnavarrais oriental, il n'en est pas moins vrai que l'indéfini y domine. Le traitement diminutif en xu, qui n'existe qu'en basnavarrais oriental lorsque la seconde personne ne fait pas partie du terminatif comme sujet ou comme régime, s'emploie non seulement en parlant aux enfants, mais aussi entre égaux. C'est ce qui a lieu en Cize, à Bardos, à Lahonce, à Mouguerre, à Urcuit, en Salazar, et généralement dans l'arberouan. Cependant à Saint-Piere d'Irube, le diminutif ne s'emploie qu'avec les enfants, et surtout avec les petites filies; à Briscous, plutôt avec les petites filles qu'avec les petits garçons, mais aussi avec les femmes inférieures, entre femmes d'égale condition et rarement entre hommes; à Irissarry, enfin, ainsi qu'à Hélette, à Saint- Esteben, à Isturits et à Ayherre, le traitement en xu est en usage avec les enfants, mais surtout avec les petites filles, ainsi qu'entre femmes d'egale condition. Lorsque la seconde personne du singulier entre dans le terminatif comme sujet ou comme régime, l'usage du traitement diminutif reste le même en bas-navarrais oriental. Dans les autres dialectes, en général, il n'est guère usité qu'avec les enfants, mais à Irouleguy, à Ascarat, à Anhaux et à Lasse, localités appartenant au bas-navarrais occidental, on entendra xira, duxu, etc. même entre adultes, ce qui est du sans doute au voisinage et à l'influence du bas navarrais oriental.»

Aurreko pasartean irakurritakoaren arabera, ez dago zalantza-izpirik Bonapartek tratamenduei aitortu zien garrantziaz. Esan daiteke tratamenduen gaiak isoglosa erabakigarriak eskaini zizkiola printzeari eguzki aldeko euskalkiak sailkatzeko ¹. Izan ere, Yrizarrek ongi dioenez, solasaldian zehar hain nabarmena egiten den alokutibotasunak halako kolore bereizgarria ematen dio hizkerari. Hona hemen Yrizarren hiru pasarte adierazgarri Bonaparteren irizpideak direla eta:

• «(…) Creemos que la consideración de esta circunstancia [zukako aditz joko alokutiboaren erabilera EBNz] influyó decisivamente en el espíritu del Príncipe para el establecimiento de dos dialectos bajo-navarros independientes.» (Yrizar, 1981, II: 294)

• «La consideración de las formas alocutivas respetuosas presenta gran interés y constituyó para Bonaparte base fundamental para su discriminación de los dos dialectos bajo-navarros. Según sus datos, en las siete variedades bajo-navarras orientales se empleaban dichas formas, mientras que en las cuatro variedades bajo-navarras occidentales se desconocían.

• También las formas alocutivas diminutivas fueron tenidas en cuenta por Bonaparte para su clasificación lingüística.» (Ibid.: 321)

• «Bonaparte señalaba que en las variedades que incluyó en el dialecto bajo-navarro oriental se empleaba el tratamiento respetuoso (y también, excepto en la de Mixe, el tratamiento diminutivo), mientras que, en las que integró en el bajo-navarro occidental, no se empleaban estos tratamientos. Parece que el Príncipe concedía a ello una importancia decisiva para su clasificación dialectal, lo que creemos muy oportuno poner aquí de relieve. Evidentemente el diferente comportamiento en relación con estos tratamientos comunica a las hablas un matiz completamente distinto, que se hace muy patente en la conversación.» (Ibid.: 329)

Beraz, batetik, zuka alokutiboaren erabilerak ezartzen duen isoglosa dugu, eguzki aldeko euskalkiak (Bonaparteren arabera, ekialdeko behe-nafarrera —zaraitzuera barne— eta zuberera —erronkariera barne—) gainerakoetatik garbiro bereizten dituena; bestetik, xuka alokutiboa dugu, ekialdeko behe-nafarreraren bereizgarri aitortu garbiena (“…car, qouique le traitement diminutif persiste dans tous ces localités [Arberoakoez ari da] comme preuve qu'elles appartiennent au bas-navarrais oriental”).

Tratamendu bereziok (zuka eta xuka alokutiboak) erabiltzen diren aipaturiko bi eremuen barruan bi salbuespen nagusi azpimarratzen dizkigu Bonapartek:

• Zukaren eremuari gagozkiola, Arberoa eskualdeko herrien salbuespena dugu azpimarragarriena ekialdeko behe-nafarreraren barruan (Irisarri, Heleta, Donestiri, Isturitze eta Aiherra, besteak beste).
• Xukaren eremuari dagokionez, Amikuzeko eskualdea geratzen da tratamendu txikigarriaren hedaduratik kanpo, euskalki berean.

Honaino Bonapartek utzitako xehetasun eta argibideak. Bonaparteren ondotik hurbilpen bat edo beste egin izan da eguzki aldeko tratamenduen gaiaz; hurbilpenok, nolanahi ere, ez dira burutu lekuan lekuko inkestagintzan oinarriturik, bestelako informazio-iturriez baliaturik baizik. Eta hain zuzen horregatik, bigarren eskuko langaiak erabili izanagatik, nahiko ondorio nahasgarrietara iritsi dira gai hau jorratu duten ikertzaileak.

Alde batetik, P. Yrizarren ekarpena dugu: “Observaciones referentes al empleo de las formas alocutivas” (Yrizar, 1981, II: 375-387). Lan horretan Yrizar, J. Allières-ek (Allières, 1960) argitaratutako “Petit atlas linguistique basque français Sacaze” delakoaz baliatzen da Bonaparteren emaitza eta oharpideak zuzentzeko. Honela mintzo da Yrizar bere zehazte-egitasmoaz:

• “Vamos a concretar, en una época ligeramente posterior (1887), pueblo por pueblo, el empleo real en la práctica, en forma total o parcial, de estas formas respetuosas.”

Horretarako, Sacaze atlasetik, aditz alokutiboaz baliatuz itzul zitezkeen 13 adizkera (“él es”, “ellos son”, “él era”, “ellos eran”…) aukeratu eta banan-banan, herriz herri eta hizkeraz hizkera zuka alokutiboaren maiztasuna aztertzeari ekiten dio (eztabadako adizkeren maiztasunarekin konparatuz), eta azterketa horretatik zuka alokutiboa zein herri edo eskualdetan bai eta zeinetan ez den (zen) erabiltzen ondorioztatzen du. Azterketa horren buruan, Bonaparteren ikuspegia aldaraziko lukeen balizko ondorio honetara iristen da zubererari dagokionez:

• “Decíamos al iniciar este examen sobre el empleo de las citadas formas, que el Príncipe Bonaparte se expresaba como si las formas alocutivas respetuosas fueran de uso normal en todos los pueblos que incluyó en el dialecto suletino. El examen del Cuadro II, así como la inspección del mapa 23, permiten apreciar que, dentro del dialecto suletino, existen amplias zonas en las que (siempre sobre la base de los datos del Atlas Sacaze) las citadas formas apenas se emplean o incluso es posible que en algunos pueblos no se empleen en absoluto.

• El mapa y el cuadro antes citados proporcionan la siguiente información:
  • 1 En la región de Tardets y hacia el oeste y el sudoeste existe una zona de empleo casi general de las formas respetuosas (8 municipios): Tardets (10-3², Alos-Sibas (12- ), Camou-Cihigue (13- ), Lichans (13-0), Etchebar (13-0), Lacarry (13-0), Alçay (11-1), y en la parte más alta Larrau (13-0).
  • 2 Al este de esta zona tenemos otra en la que el empleo del respetuoso es minoritario (4 municipios): Licq-Atherey (2-11), Laguingue (3-10), Haux (0-13) y, parece que el uso es algo mayor en Ste. Engrâce (5-8), en la parte más alta.
  • 3 Inmediatamente al norte de Tardets, parece existir otra pequeña zona minoritaria (3 municipios): Trois-Villes (1-12), Ossas (0-13) y Sauguis (1-11). Debo advertir que, en las contestaciones al cuestionario, nuestro colaborador, Pierre Bordaçarre, emplea con frecuencia las formas alocutivas respetuosas (gurea da azpimarra!).
  • 4 Más al norte y al nordeste existen zonas de empleo mayoritario respetuoso (6 municipios): Aussurucqu (10-1), Idaux-Mendy (12-1) y Menditte (12-0); Roquiague (13-0); Barcus (12-1) y Esquiule (13-0).
  • 5 Al norte de Idaux tenemos otra zona minoritaria (5 municipios): Gotein-Libarrenx (0-13), Garindein (0-13), Ordiarp (0-12), Musculduy (0-13) y Pagolle (0-13).
  • 6 Más al norte existe un pequeño grupo de tres pueblos, al que agregamos el más septentrional de los pueblos suletinos, Etcharry, para completar los restantes pueblos mayoritarios (4 municipios):cMauleon (13-0), Viodos-Abense (12-0) y Ainharp (13-0); Etcharry (12-1). Advertimos que (…)
  • 7 Finalmente, la región extrema septentrional del suletino, con la excepción antes citada, de Etcharry, es zona de empleo minoritario o nulo de las formas alocutivas respetuosas (8 municipios): Aroue (0-12), Charritte-de-Bas (0-12), Espès-Undurein (0-12), Arrast-Larrebieu (0-13), Moncayolle (1-11), Berrogain-Laruns (1-11), •Chéraute (0-11) y L'Hôpital-St. Blaise (0-12).” (Yrizar, 1981, II: 383-384)

Ekialdeko behenafarrerari dagokionez, antzeko zuzenketak egiten dizkio Yrizarrek Bonaparte printzeari. Arbelako hizkeraz Sacaze atlaseko emaitzak eta printzearenak funtsean bat badatoz ere³, gainerako eskualdeetako hizkeretan eremu desberdinak bereizi beharra azpimarratzen du Yrizarrek:

• “Veamos ahora las restantes variedades del bajo-navarro oriental, de las que en, en relación con el uso de las formas alocutivas respetuosas, nada dice Bonaparte.

• En la variedad de Cize, el comportamiento de los distintos pueblos es el siguiente:
  • 1 Utilizan las formas respetuosas en 7 municipios: Hosta (11-0), Bussunaritz (13-0), Gamarthe (13-0), Ispoure (12-0), Jaxu (10-3), Lacarre (10-2) y Mendive (12-1).
  • 2 No utilizan dichas formas o las emplean, al parecer, sólo esporádicamente, en 15 municipios: St. Jean-Pied-de-Port (0-13), St. Michel (0-12), Çaro (0-13), Béhorléguy (0-13), Suhescun (0-13), Lantabat (0-13), Uhart-Cize 0-13), Esterençuby (1-12), Lecumberry (2-11) y St. Jean-le-Vieux (1-11).

• Por lo que respecta a la variedad de Mixe, hemos creído conveniente hacer cuatro grupos:
  • 1 Empleo general o casi general de las formas respetuosas (8 municipios): Beguios (13-0), Camou-Mixe (12-0), Arbouet (12-0), Juxue (13-0) Ibarrolle (12- ), Garris (11- ) , Orsanco (12-1) y Gabat (11-1).
  • 2 No utilizan dichas formas o las emplean sólo esporádicamente (18 municipios): St. Palais (0-12), Amorots (0-13), Labets-Biscay (0-13), Arberats (0-12), Arhansus (0-13), Ostabat (0-13), St. Just-Ibarre (0-13), Aïcirits (0-9), Amendeuix (-13), Behasque-Lapiste (0-13), Ilharre (0-13), Larribar (0-10), Lohitzun-Oyhercq (0-13), Luxe-Sumberhaute (0-12), Uhart-Mixe (0-13), Arraute-Charritte (1-12), Ithorots-Olhaïby (1-10) y Orègue (1-11).
  • 3 Emplean unas veces las formas alocutivas respetuosas y otras las indefinidas:
    • a Con preponderancia de las respetuosas (1 municipio): Domezain-Berraute (9-3).
    • b Con preponderancia de las indefinidas (3 municipios): Beyrie (4-9), Bunus (8-9) y Masparraute (5-8).

• En cuanto a las restantes variedades del bajo navarro oriental, tenemos:
  • 1 Variedad de Bardos: En el municipio de Bardos, único representante de esta variedad, se emplean las formas alocutivas respetuosas (11-1).
  • 2 Variedad de Briscous: En el municipio de Briscous, se emplean las formas respetuosas (12-1); en los otros tres pueblos no se emplean: Lahonce (0-13), Mouguerre (0-12) y St. Pierre d'Irube (0-12). Dicharce nos advirtió que en el pueblo de Briscous las formas usualmente utilizadas son las respetuosas y que les produce extrañeza el empleo general de las indefinidas: “hazpandar gisa mintzatzea zaiote”.
  • 3 Variedad de Urcuit: En la localidad de este nombre, único representante de la variedad, se emplean unas veces las formas alocutivas respetuosas y otras las indefinidas; si se ha de juzgar por los datos del Atlas Sacaze, parece que predominan las primeras (8-5).
  • 4 Variedad de Salazar: En esta variedad parece general el empleo de las formas alocutivas respetuosas.” (Yrizar, 1981, II: 385-386)

Tamalez, Allières-en atlasak, oso harrobi baliagarria izanik ere, baditu bere mugak eta, ondorioz, ezin da nolanahi erabili. Izan ere, delako atlasa Jean Sacaze-ren aginduz edo gomendioz ipar Euskal Herrian barrena bildutako Pirinioetako herri-ipuin biren itzulpenetan oinarrituta dago (“La légende de Barbazan” eta “Lalégende de Tantugou”); hortaz, lekuan lekuko hizkera ahalik eta zehazkien jaso eta ispilatzeko asmoz eginarazitako biitzulpenen aurrean gaude.

Gakoa atlasaren erabileran dago, gure ustez. Izan ere, herri jakin batean bildutako itzulpenetan zukako adizkera alokutiborik gutxi agertu izanak ez du esan nahi baitezpada delako herrian horrelako mintzamolderik erabiltzen ez dutenik. Auzi honetan bi gauza hartu behar dira kontuan: batetik, solas-mailan tratamendu-sorta batetik testuinguruaren arabera tratamendu jakin bat hautatzeko aukera edo askatasuna; beste alde batetik, zuka (edo xukako) tratamendua hautatu arren, maiz gertatzen dira gorabeherak eta hutsak komunztaduran⁴, esan nahi baita, sarri, perpaus nagusi adierazgarrietan adizkera alokutiboekin batean eztabadakoak ere sartzen direla.

Itzulpenetako tratamendu-hautu hori dela eta (eztabada/zuka alokutiboa), guztiz argigarria gertatzen da Inchausperen (Bonaparteren laguntzaile zuberotarraren) honako azalpen hau (1858ko martxoaren 8ko gutuna):

• “On a fait toutes ces traductions souletines dans le style familier (zuka alokutiboaz ari da) de la conversation et on a eu tort. Il est bien certain que la forme respectueuse est plus souvent employée que la forme indéfinie, en Soule, par la raison qu'il est plus rare que l'on parle en adressant la parole à une multitude qu'en l'adressant individuellement à quelqu'un. Mais si l'on parle à la multitude, on emploie l'indéfini: ainsi un enfant qui s'amuse avec plusieurs camarades dit: ni hasten niz (…); gu biak joaiten gira, ziek egon ziteye (…) et il ne dira pas ni hasten nuzu, gu biak joaiten gutuzu; à moins qu'il n'adresse la parole en particulier à un de la sociète.

• De même un homme parlant en public dira: jaunak, entzun dut legue berri badugula-behar dugu ikhousi nontik hasi behar dugun; (…) et il ne dira pas Jaunak, entzun dizut, Jaunak, behar dizugu. L'indéfini existe en Soule et les enfants le connaissent aussi bien que les personnes âgées; tous dans l'occasion en font usage; mais on a beaucoup plus rarement occasion de faire usage de l'indéfini que du respectueux parce que les conversations individuelles sont plus fréquentes que les paroles adressées á une multitude. Les livres basques souletins écrits en forme d'instructions tels que l'Imitation, sont écrits á l'indéfini; et tout écrit fait en forme de narration ou d'instruction doit être écrit á l'indéfini.

• Je comprends très bien que si l'on demande à un paysan, comment direz-vous: un semeur alla semer? il répondra: ereile bat joan zuzun ereitera, parce qu'il rendra la phrase en l'adressant individuellement à son interlocuteur.” (Geurea da azpimarra; Irigoyen, 1957: 197-198)

Hortaz, Inchauspe apaizari kasu eginez gero, Sacaze atlaseko herri-ipuinak itzultzerakoan lekukoek berdin-berdin hauta zezaketen zukako tratamendua edo eztabadakoa. Lehena, kontakizuna mintzalagunari (galdetzaileari) zuzenduz gero; bigarrena -zuzenena edo egokiena Inchausperen arabera⁵-, istorioa inongo solaskide zehatzi zuzendu ezik, idatzizko hizkuntzaren tratamendu jasoari dagokionez⁶. Beraz, gure ustetan, Sacaze atlaseko emaitzetatik ezin ondoriozta daiteke tratamendu baten hutsunea edo eza herri batean; hots, Sacaze delakoaren emaitzek, izatekotan, balio baieztatzailea izan lezakete, baina sekula ez balio ezeztatzailea. Horretara begiratuz gero, Yrizarren azterketa eta mapa, Bonaparteren ikuspegi orokorra sendotzera eta zehaztera datoz. Xehetasun berria, Arbelako hego-sortaldeko herri bitan (Iholdi eta Armendaritze) 1887 aldera zuka egiten zela izan daiteke eta, edozein kasutan ere, datu berri horrek ez luke gezurtatuko Bonaparteren deskribapen orokorra.

Gure inkestagintza mugatuan lortutako emaitzek garbiro gezurtatzen dituzte Yrizarrek bereizitako eremuen sailkapenak. Zubererari gagozkiola, guk korritutako zazpi herrietan zukak bizi-bizirik irauten du. Bai Santa Grazin eta bai Muskildin eta Espeize-Ündüreiñen -Yrizarrek zuka alokutiborik ezaren adibide moduan aipatzen dituen gure sareko hiru herrietan- ezin indartsuago azaltzen da zuka alokutiboa. Gainera, Yrizarrek berak aitortzen du Atharratze inguruko bere laguntzaile-berriemaileak sarritan erabiltzen dituela zukako adizkera alokutiboak. Berebat esan dezakegu ekialdeko behe-nafarreraren eremu osoaz. Batetik, gure erakusgarriaren arabera, bai Amorotzen eta bai Donaixti-Ibarren -Yrizarrek ezezkoetan sailkatzen dituen bi aipatzearren- asko erabiltzen da zuka alokutiboa. Bestalde, 1920ko hamarkadako emaitzak bildu dituen Erizkizundi Irukoitza⁷ (Echaide -ed. -, 1984) arretaz arakatu besterik ez dago, zenbait herritan nahi gabe ere alokutiboa maiz ateratzen zaiela (zitzaiela) ohartzeko; hala gertatzen da, esate baterako, Larzabalen eta Arberatzen (Yrizarren ustez, zukarik ez luketenak) eta orobat gertatzen da Urketan, Bardozen, Uztarrozen eta Urzainkin eta baita Zuberoako Gamere-Zihigan eta Maulen ere.\

Beste alde batetik, G. Rebuschiren (1984) ikerketa teoriko sakona dugu, euskararen tratamenduei buruzkoa. Ikerlan horren azalpen teorikoetan eta interpretazioetan sartu gabe, oraingoz esan dezagun darabiltzan dialektologiazko datu enpirikoetan huts larri bi aurkitu ditugula:

1. Beharbada, Lafitteren gramatikako deskribapen orokor batean oinarrituta⁸ -Baigorriko mintzairazko J. Haritschelhar-en oharpen argi eta erabateko baten aurka, hala ere-⁹, zuka alokutiboa mendebaldeko behe-nafarreraren (MBN) eremura hedarazten du, tratamenduaren aldetik MBN zubererarekin parekatuz (Rebuschi, 1984: 515 eta hurrengoak).

1. Hiru testuz osaturiko “corpus” mugatuegi eta ez guztiz egoki batean oinarrituta (Azkueren Euskalerriaren Yakintza, Prosistas navarros contemporáneos liburuko Zubiri-Manezaundiren zatia eta Etchepare Landerretxeren Mendekoste gereziak eta beste), zuka alokutiboa desagertutzat (dokumentatu gabetzat) jotzen du ekialdeko behe-nafarreran (EBN) eta praktikan baztertu egiten du sistema laukoitzaren (hika, zuka alokutiboa, xuka alokutiboa eta eztabadaka) posibilitatea ekialdeko behe-nafarrerarentzat.

Teorian hipotesi gisa onartzen du lau tratamenduko sistema baten posibilitatea, baina ez euskalki osoarentzat, eskualde bateko hizkera bereziren batentzat baizik:

• “Sans douter absolutement de l'existence simultanée de telles formes dans une variété sous-dialectale particulière (…)” (Rebuschi, 1984: 522).

Hala ere, beherago, zuketa-vouvoiement terminoaren anbiguotasunaz mintzo delarik eta beste zenbaitetan ere ukatu egiten dio EBNri zuka alokutiboaren aukera. Hona hemen esandakoa frogatzen duten pasarte batzuk:

• “Par contre, “vouvoiement” a deux sens qui vont varier, selon que l'on parle des dialectes de type bas-navarrais ou souletin, ou que l'on parle des dialectes de type labourdin ou biscayen-guipuzcoan. En ce qui concerne ces derniers, on a vu que zu excluait la présence de formes allocutives; il n'y a donc pas d'ambiguïté non plus, si on sait de quelle variète de basque l'on parle. Il n'y en a pas non plus quand il s'agit de bas-navarrais oriental, puisqu'on y distingue entre chouchoiement (à la fois actanciel et allocutif), et vouvoiement (uniquement actanciel).” (Rebuschi, 1984: 532)

• “La difference entre le BN oriental et les autres dialectes à vouvoiement allocutif consiste en ce fait que la palatalisation s'est grammaticalisée dans le premier, et plus encore que ne le pensait Lafon (…) car elle a éliminé les formes non palatalisées du traitement allocutif proprement dit.” (geureak dira azpimarratuak) (Rebuschi, 1984:520)

Beraz, Rebuschik EBNrentzat teorian eta eskualde-mailan zukako aukera onartzen duen arren, “praktikan” ez du aintzakotzat hartzen delako posibilitatea edo aukera itxitzat ematen du.

Bistan denez, Yrizarren azterketa (1981, II: 375-387) eta Rebuschiren ikuspegia (1984: 515-532), biak, kamutsak eta nahasgarriak gerta daitezke datu enpiriko gezurtatuen ezagatik edo, hobeki esateko, datu enpiriko urri eta mugatuak nolanahi orokortzeagatik eta estrapolatzeagatik.

Bonaparteren deskribapenera itzuliz, esan beharra daukagu gure emaitzek funtsean printzearen ikuspegi orokorra baieztatzen dutela. Gu ibilitako Zuberoako zazpi herrietan bizi-bizirik dago zuka (alokutiboa) eta jende orok erabiltzen ditu adizkera alokutiboak, are manexekin eta gu bezalako euskaldun arrotzekin ere. Bestalde, Rebuschik besterik susmatu zuen arren, zuka bizirik dago eta erabili egiten da ekialdeko behe-nafarreran.

Hala ere, Bonapartek dakarren Arberoako hizkeraren salbuespenaz gain, bada zer esanik euskalki honetako zukaren erabileraz. Lehenengo eta behin, Uharte-Garazi eta Donibane-Garaziko¹⁰ inguru hurbilenean —ez Garaziko eskualde osoan!— ez dirudi zukak bizitza oparoa duenik; alde honetako gure sei lekukoetatik batek ere ez du erabiltzen zukarik eta bai, ordea, eztabada eta xukarik, erruz gainera. Hortaz, gure emaitzen arabera¹¹, Arberoakoaz gain (Aiherra, Heleta eta Irisarri)¹² beste «soilgune» bat seinalatu behar da Nafarroa Behereko zukako eremuan, Uharte-Garazi eta Donibane-Garaziko herriena, hain zuzen. Bigarrenik, zuka mintzatzen den Nafarroa Behereko herrietan, Zuberoan gertatzen denaz bestaldera, zuka ez da guztiz orokorra, esan nahi baita herritar guztiek ez dutela zuka jarduten. Geuk ikusitakoaren arabera, adinak badu zer esanik galera horretan.

Gogora ditzagun salbuespenak. 56 urteko Gamartiar baten alaba gaztetxoak (8-10 bat urtekoak) ez zekien zukarik eta harriduraz entzun zituen bere aitak apaizari edo adineko jende guztiei zuzenduko lizkiekeen esaldietako zukako adizkera alokutiboak; 31 urteko beste mutil gamartiar batek nahasian erabiltzen zituen eztabadaka eta zukako mintzamoldeak eta herri berean, zuka aritzen ez zen 29 urteko neskatila baten ustetan zaharren zuka mintzatze hori «ezjakintasunari» egotzi behar zaio, eztabadaka elekatzen ez jakiteari, alegia. Amikuzeko Amorotzen eta Gamuen ere gauza bera dugu: launa lekukoetatik, eskolatu gazteenek (25 eta 22 urtekoek, hurrenez hurren) baino ez ziguten huts egin zukako erantzunetan. Bardozeko lau berriemaileen artean bakar bat dugu (56 urteko emakumea) zuka egiten ez duena. Beskoitzen 35 urteko neskatila eta 31 urteko mutil alfabetatuak dira zuka aritzen ez direnak. Mugerreko hiru lekukoetatik gazteenak (47 urteko laborariak) dauka galdua zukako tratamendua. Urketan berriemaile «gazteenetariko» bat (57 urteko gizona) da zuka mintzatzen ez den bakarra eta orobat gertatzen da Donaixti-Ibarren ere (35 urteko neska). Dirudienez, herriko lekuko gazteenetan sumatzen da inon baino areago zuka alokutiboaren atzerakada.

Gure erakusgarria txikia izanik ere, goiko emaitzak adierazgarriak izan daitezkeela uste dugu. Itxura denez, zukako tratamendu alokutiboari ondo eusten zaio zaharren artean; ez da gauza bera gertatzen, ordea, gazteen artean eta are gutxiago euskaraz alfabetatutako gazteen artean¹³. Susmoa dugu zuka atzeraka dabilela Nafarroa Beherean eta apurka-apurka eztabada nagusituz joan daitekeela zukako alokutiboa ordezkatzeraino. Izan ere, Bonaparteri sinetsiz geroz, duela ehun eta hogeitaka urte zukako tratamendua guztiz orokorra zen ekialdeko behe-nafarrera osoan, hain orokorra non eztabada ez baitzen erabiltzen bakanka baizik. Gure emaitzen arabera, eztabadak zuka ordezkatu bide du Donibane-Garazi inguruan —ez Garazi osoan!— eta gaude gainerako herri zukazaleetan ordezkatze-prozesu berbera hasita ez ote dagoen.

Gure aburuz, nahiko adierazgarria da herri guztietan (Gamarte, Amorotze, Gamue, Bardoze, Beskoitze, Mugerre, Urketa eta Donaixti-Ibarre) zuka aritzen ez den lekukoren bat —nor eta denetarik gazteena gehienetan— aurkitu izana.

Orain artekoan ez dugu Zaraitzu aipatu. Esan dezagun elkarrizketatzea lortu genuen zaraitzuar lekuko bakarrak, 76 urteko Teofilo Eseberri Contin otsagiarrak, zuka hitz egiten zuela, gurekin maiz eztabadaka eta zuka bereizi gabe aritzen bazen ere, zaraitzuera nahasi samarra baitzuen.

Halaber, esan gabe doa erronkarierara ere hedaturik dagoela (zegoela) zuka alokutiboa. Hain hedaturik, non ikertzaile batzuek lan neketsua izan baitzuten eztabadakako aditz-jokoa biltzeko. Aski da Erizkizundi Irukoitzako Uztarroze eta Urzainkiko emaitzak arakatzea aipatutako zailtasunaz ohartzeko.