Morfologia, hitzaren gramatika

Morfologia hitza grezieratik dator:

Morph eta logia hitzek osatzen dute 'Morfologia'. Horregatik mintzatzen gara landareen morfologiaz, izate bizidunen morfologiaz, eta abar. Hizkuntzalaritzan asko erabiltzen da, eta hizkuntzen ikerkuntzetako zutabe nagusietako bat da. Esanahi berezia du alor horretan: hitzen formaz jarduten du, hitzaren azterketaz azken batean. Hitzaren formaz, hitzek perpausetan hartzen duten formaz arduratzen da morfologia. Aldiz, perpausaren gramatika sintaxiak aztertzen du. Hori da SEG-en egiten dugu bereizketa nagusia.

Egia da batzuetan mugak aski labainkorrak direla eta nekez esan daitekeela “honako hau morfologiari dagokio” eta “beste honako hau sintaxiaren kontua da”. Beste batzuetan, ordea, aski argia da kontu hori. Dena den, holako bereizketak egitea arlo guztietan gertatzen da hizkuntzalaritzan: pentsa, esaterako, fonetika eta fonologiaren arteko mugak, fonologiaren eta morfologiaren artekoak, eta abar. Eta sintaxian ere gauza bera gertatzen da hainbeste arlotan, gramatika honetan ikus daitekeenez.

Baudouin de Courtnay hizkuntzalaria izan zen morfologia kontuez modu sistematikoan arduratu zen lehenbizikoetakoa. Haren ustez, hitz guztiek badituzte erroak eta bestelako hizki batzuk ere (aurrizkiak, atzizkiak, artizkiak, hizkuntzen eta hitzen arabera), eta hitzak bere osotasun horretan betetzen du Saussurek plazaratutako hitzaren funtzioaren berri. Geroztik, Bloomfieldek ezinbesteko hartu izan du morfologiaren garrantzia, hizkuntza baten gramatikaren eta gainerako xehetasunen berri emateko. Gramatika sortzaileak, batez ere hasieran, ez du aintzakotzat hartu, eta askotan fonologiaren atal gisa aztertu du. Egia da euskaraz morfologiak garrantzi handia duela, hizkuntza eranskaria baita (izen sintagmari dagokionez) eta aditza bera ere morfologia aldetik oso aberatsa baita.

Atal honetan hitz motak aztertuko dira lehenik, eta horrekin batean beste gai hauek ere bai, besteak beste:

• morfemak eta erroak

• hitz eraketa

• hitz eratorpena

• hitz elkarketa

• hitzaren eta semantikaren arteko mugak eta harremanak

• eta abar.

Eskema moduan jaso ditugu hemen atal honetan aztertuko diren eduki nagusiak:

• Morfologia: Hitzaren barne egitura aztertzen duen diziplina.
  • Morfologia lexikoa: Hitz berriak nola sortzen diren aztertzen du.
    • Hitz eratorriak: Morfema beregain bati erator-hizki bat erantsiz sortzen ditugun hitzak.
    • Hitz elkartuak: Bi morfema beregain elkartuz sortzen diren hitzak.
  • Flexio-morfologia: Hitz baten aldaerak aztertzen ditu.
• Hitza: Maila goreneko unitatea.
  • Morfema: Unitate gramatikal txikiena, esanahia duen unitate minimoa.
    • Morfema gramatikalak (flexiboak): Funtzio gramatikal edo sintaktikoa adierazten dute (esanahi gramatikalak esanahi lexikoa egituratzen du; hitz batek esanahia ‘nola’ adierazten duen):
      • Hondarkiak: aditzen denbora, modua, aspektua edo numeroa adierazten dute: dakit, dut, dakart… -t > singularreko lehen pertsona.
      • Artikulua: -a, -ak, -ok
      • Deklinabideko kasu markak (Nor, Nork, Nori, Non, Nongo…): -k , -I , -N , -KO , -EKIN , -RA…
      • Menderagailuak: -eN, -eNEAN, -eLA, -eLAKO…
    • Morfema lexikalak, lexemak (deribatiboak, eratorleak): Erro baten esanahia adierazten dute (esanahi lexikoak hizkuntzalaritzaz kanpoko errealitatea adierazten eta egituratzen du; hitz batek ‘zer’ esan nahi duen).
  • Erroa: Edozein hitzen adierazlean ageri den oinarrizko segmentua, beti ageri dena, flexio eta erator hizki guztiak kendu ondoren geratzen dena, eta gehiago zati ezin daitekeena. Hitzaren esanahia daraman zatia: zurixka, zuritu… > zuri
  • Tema: Hitz batean flexio-morfemak kendu ostean geratzen zaigun unitate egonkor edo abstraktua: Nator, hator… > -tor (erroa ere bada); nator, etortzen naiz… > -tor = erroa, -etor = tema.
  • Hizkia: Morfema lotua.
    • Lexikoak (erator hizkiak): esanahia dutenak.
      • Aurrizkiak: DESegin, DESberdin, BERrikusi…
      • Artizkiak: eRAgin, eRAman, eRAkarri…
      • Atzizkiak: ikasLE, ikerTZAILE, eginKIZUN…
    • Gramatikalak (flexio hizkiak): informazio gramatikala ematen dutenak.
  • Oina: Prozesu morfologiko baten (eratorpenaren, flexioaren, elkarketaren…) eragingai izan daitekeen edozein egitura hierarkiko.

Demagun jasanezintasuna hitza, hauxe izango litzateke bere barne egitura:

• Jasanezintasuna
• jasan > erroa
• jasanezintasun > tema
• -a > artikulua
• -tasun > atzizkia
• jasanezin > oina

— Egilea: Pello Salaburu