Burua: egitura endozentrikoak eta egitura exozentrikoak

Gramatikaren berariazko atal gisa Morfologiaren ikerketak aurrera egin ahala, argi geratu da antz handia dutela morfologiaren eta sintaxiaren atalek. Izan ere, esan daiteke morfologiaren teorian egin diren ekarpen garrantzitsuenetakoak sintaxiko printzipioak aplikatzetik etorri direla. Hauen artean aztertuko dugun lehena, ‘buru’arena da. Egitura morfolexikoek, sintaktikoek bezala, burua duten egiturak era ditzakete (egitura endozentrikoak) edo bururik gabeko egiturak (exozentrikoak). Endozentrikoetan, buru den elementuak erabakitzen ditu egitura lexikoaren ezaugarri morfosintaktiko guztiak: kategoria, hautatze tasunak eta distribuzioa; burua da hitz konplexuaren flexioa erabakitzen duena ere. Edo, alderantziz esanda, hitz osoari bere ezaugarri kategorialak ezartzen dizkion osagaia hartuko dugu egitura horretako burutzat. Azter dezagun, ordea, kontu hau lasaitxoago.

X marraren teoria landu zenean (Jackendoff 1977) ia hasieratik hartu zen kontuan sintagma guztiek zutela Burua, sintagma osoaren kategoria berekoa zena, baina marra bat gutxiagokoa (ISren burua izena da; aditz sintagmarena, aditza; izenondo sintagmarena, izenondoa…). Generalizazio hori, honelako egitura batean adierazi da.

Honek esan nahi du hiru islapen-maila daudela: burua edo zero-islapena, tarteko islapena (buruak eta bere osagarriak osatzen dutena) eta islapen nagusia edo gorena (Goenaga, P. 2000: 50).

Gero beste zehaztasun batzuk egin zaizkio teoria honi: Proiekzio Printzipioa, elementu lexikoen azpikategorizazio-tasunak maila sintaktiko bakoitzean aurkitzea, ez aldatzea eskatzen duena. Hau da, lexikotik proiektatzen da azpikategorizazioa. Beraz, ez dago erregela bakoitzean kategoria sekuentziak zehaztu beharrik; buruaren tasunak iraun egiten dute islapen-maila guztietan zehar.

Era berean, X marraren teoriaren parametrizazioan esaten da hizkuntza bakoitzak aukeratzen duela buruak zein posizio izango duen konplementuei (edo osagarriei) eta espezifikatzaileei buruz. Hau da, osagarrien ezkerrean ala eskuinean doan burua, espezifikatzaileen eskuinean ala ezkerrean doan¹. Beste hitz batzuetan esanda, buru parametroak zehazten du zein hurrenkera hautatzen duen hizkuntza bakoitzak.

Azkenik, Abney-k (1987) proposatu du kategoria funtzionalak ere sintagma-buru direla (Det, DPkoa, Infl IPkoa, Comp CPkoa). Determinatzaileak, izen sintagmak edo adjektibo sintagmak (NP edo AP) hartzen ditu konplementutzat, Infl-ek aditz sintagma (VP) eta Comp-ek IP (flexio-sintagma dei dezakeguna).

Beraz, sintagma-egituraren teoriaren historian ikus daiteke ordenatze printzipioak eta egitura hierarkikoa, gramatikako beste printzipio batzuen ondoriotzat esplikatzera joan dela, eta ez erregela indibidualen bidez.

Hitz-eraketaren teoriak ere antzerako bidea egin du. Morfema, atzizki bakoitzerako erregela berezia izatetik, hitz-egitura erregelak gramatikako printzipio orokorretatik eratortzera :

• Aronoff-ek (1976) erregela bat proposatzen zuen hizki bakoitzeko, hizkia erregelaren beraren barruan erantsiaz. Hau da hizkiak, morfemak, ez dira kontsideratzen eduki propiodun unitate moduan, baizik erregela bezala, erlazio elementu bezala. Mota honetako erregelak proposatzen ditu Aronoff-ek:

• Bestelako Hitz Eraketa Erregelak proposatu dituzte Selkirk-ek (1982) eta Williams-ek (1981a), Chomskyren (1965) Aspects-eko sintagma-egitura erregelen antzekoagoak. Ikuspegi honetan, hitzak eratzeko erregelak, X marraren egitura sintagmatikodun erregelen bertsio lexikoa baino ez dira. Eredu honetan, hizkiek sarrera lexikoa dute, erro, eta hitzek bezalaxe. Hizki bakoitzean adierazten da zein ingurune sintaktikotan txerta daitekeen, zein kategoria duen, esanahia… Hartara, ez da behar hitz-eraketa erregela bat hizki bakoitzeko. Lexikoan izango genuke, esaterako, -ari atzizkia, honako informazioa eramango lukeena:

• Erdibideko proposamentzat har dezakegu Cabré i Rigau-rena (1985): hizki bakoitzeko erregela bat emanaz, baina hizki horiek erregelaren barruan erantsi ordez, lexikoan dagoen hizki zerrendatik hartuaz. Horrek esan nahi du, hizkiek badutela informazioa zein kategoria eta azpikategoriako hitzak sortzen dituzten eta zein esanahi ematen dioten hitz berriari. Atzizkiak banan-banan aztertzeko egokiena delakoan, hau da hautatu duguna, eta ondoren Euskal Eratorpena aztertzean ikusiko duguna.

• Lieber-ek (1980) ez du erregelarik behar. Proposamena: morfemak binaka adarkatzen diren arbola etiketagabeetan txertatzen dira. Morfema hauek, badute beren sarrera lexikoan, kategoria sintaktiko, semantiko eta errepresentazio fonologikoari buruzko informazioa. Gainera, hizkiek, azpikategorizazio esparrua dute, hitz-egitura arboletan zein ingurunetan txerta daitezkeen zehazten duena. Kategoria eta gainerako informazioa irazi egiten da behetik gora, Tasunak Irazteko Konbentzioen arabera (honek badu geroko Proiekzio Printzipioaren antza):
  • morfema oin baten tasun guztiak, kategoria tasunak barne, morfema hori dominatzen duen eta adarkatzen ez den lehen adabegira irazten dira

• morfema hizki baten tasun guztiak, kategoria tasunak barne, morfema hori dominatzen duen eta adarkatzen den lehen adabegira irazten dira

• Eredu honetan, hitzen egiturak, lexikotik proiektatzen dira. Ez dago informazio lexikoa errepikatu beharrik, hitz¬egitura erregeletan gertatzen den bezala. Egia da eredu honek oso ondo ematen duela hitzen hierarkiaren berri, eta oso ondo adierazten du hitzak nola “eraikitzen” diren (sintagmak bezalaxe).

• Gràcia et alii (2000) lanean ere ikus daiteke Morfologia Sortzailearen esparru teorikoan eginiko aurrizki eta atzizkien deskribapena (funtsean Lieber-en (1992a) proposamenean oinarritua)
  Nolanahi ere, ondoren euskaraz atzizkiak aztertu eta euskara estandarrean gertatu diren (gertatzen ari diren) aldaketak eztabaidatzeko Cabré i Rigau-ren eredua hobetsiko dugu, besteak behar bada teorikoegiak gerta daitezkeelako.
  Ereduak eredu, argi dagoena da bai Morfologiak eta bai Sintaxiak egitura hierarkikoak dituztela. Hain zuzen ere, hitzaren egitura hierarkiakoak azaltzeko, sintaxitik hartutako deskripzio mekanismoez baliatu dira hizkuntzalariak, “X marra”n oinarritutako egitura sintagmatikoko erregeletan (Selkirk 1982) eta azpikategorizazio erregeletan (Lieber 1980), alegia.
  Sintaxiaren eta hitz-egituraren arteko antza, Buruaren tratamenduan hausten da. Sintaxian, garbi dago zein den burua: kategoria bereko eta barra bat beheragoko osagaia. Baina hitzaren “burua”ren nozioa hasieratik izan da problematikoa.
• Williams-ek (1981) proposatu zuen morfologikoki konplexua diren hitzek ere badutela burua, eta buru hori, eskuineko osagaia dela (Eskuineko buruaren erregela. “Right-hand Head Rule”). Beraz, ondoko egituretan, burua eskuineko osagaia izango da: berdin tasun des berdin
  Definizio hau, jakina, ingelesaren morfologian oinarritzen zen, hizkuntza horretan atzizkiek, hitzaren kategoria erabakitzen baitute; baina aurrizkiek ez (oro har).
• Selkirk-ek (1982) Williams-en definizioa onartzen du funtsean, baina, grow up bezalako hitzak, burua ezkerrean dutenak kontuan hartuaz, honela moldatzen du buruaren definizioa (Eskuineko buruaren erregela berrikusia”Right-hand Head Rule (revised)”.

• Hitzaren barne konfigurazioan X-k tasun sintaktiko multzoa adierazten badu eta Q-k ez badu halako tasun multzorik, Xm da Xn-ko burua. Beste hitz batzuetan, eskuineko osagaiak ez baditu hitz osoaren kategoria erabakitzen duten tasunak, burua ez da hura izango.
  Selkirk-ek ohartarazten du, gainera, hau ez dela erregela unibertsala, beste hizkuntza batzuetan ezkerreko morfemak erabakitzen baitu hitz osoaren kategoria (nahiz eskuineko osagaiak ere izan kategoria tasunak. Nolabait iradokitzen du, Burua morfologian parametro kontua dela.

• Lieber-en (1980) proposamenean interesgarriena hauxe izan daiteke, ordura arte egindako baieztapena, “oinaren kategoria aldatzen dute atzizkiak / oinaren kategoria ez dute aldatzen aurrizkiek”, zalantzan jartzea, eta azpimarratzea badirela aurrizkiak oinaren kategoria aldatzen dutenak eta, beraz, buru izan behar dutenak: encajar, enmarcar, destrozar… Honek, jakina, ia baliorik gabe uzten du Williams-en Eskuineko buruaren erregela.

80ko hamarkadan hizkuntzalari askok idatzi zuten 'buru'az:

• Trommelen-ek eta Zonneveld-ek (1986) oro har Williamsen eskuineko buruaren proposamena defendatzen dute, holandesez hori delako indartsuena.
• Scalise-k (1988) italieraz atzizkiak buru direla defendatu du, baina aurrizkiak ez; eta hitz elkartuetan, burua, zein den estipulatu egiten da (italieraz burua ezkerrean dute)
• Di Sciullo-ren (1988) iritziz hitz ¬eraketa mota bakoitzerako ezar daiteke burua zein izango den: eratorpena frantsesez eskuineko buruduna, elkarketa ezkerreko buruduna.
• Brousseau ¬k (1989), azkenean honakoa proposatzen du: morfologian “buru”aren nozioa azken batean semantikoa dela. Hitz baten burua, osagaia zeinaren hiponimoa baita hitza.

Orain arte ikusitakoaren arabera, morfologian buruaren norabidea oraindik estipulatu beharreko kontua da. Sintaxian, aldiz, buruaren norabidea beste nonbaitetik, gramatikako beste modulu batzuetako parametroetatik eratortzen da, Theta teoriatik eta Kasu teoriatik.

Hori kontuan izanik, eta hitzak eratzeko erregelek eta sintagmak eratzekoek printzipio berberak jarraitzen dituztela frogatu nahian, Lieber-ek (1992a) hiru parametro proposatzen ditu, Burua Lehen/Azken parametroak (bata, konplementu edo osagarrien kokaguneari dagokio, bestea espezifikatzaileenari eta hirugarrena modifikatzaileenari) . Bere iritziz, hiru gauza behar ditugu buruaren berri emateko: X marraren “plantilla” (Xn > … Xn-1…), Baimentze Baldintzak eta buru ez diren osagaiak proiekzio gorenak izan behar dutelako eskakizuna.