Izen elkarte exozentrikoak

Izen elkarte exozentrikoetan hiru egitura mota bereiziko ditugu:

• izena+izena egiturakoak
• izena+izenondoa egiturakoak
• izenondoa+izena egiturakok
• zenbatzailea+izena egiturakoak

Lehen begiratuan, bi izenez osatutako mendekotasunezko izen-elkartetzat hartuko genituzke astaputz, artaburu, babalore, txoriburu… eta badute irakurketa hori, ‘astoaren putza’… Euskaltzaindiaren hiztegian ere jasotzen da adiera hori:

• artaburu: iz. ‘artoaren burua’.
• babalore: iz. ‘babaren lorea’

Baina bada beste irakurketa bat ere, batzuetan gainera lehenengoari nagusitu zaiona:

• artaburu: izond. ‘argi gutxiko pertsonaz esaten den irain hitza’
• txoriburu: izond. ‘buruarina, zentzu gutxikoa’
• babalore: izond. ‘ergela, sineskorra’

Bigarren irakurketa horrek erakusten digu burua ez dagoela bi osagai hauetatik batean, kanpoan baizik; bi izenez osatutako mendekotasunezko izen-elkarteetan ez bezala, ez ditu bigarren osagaiak ematen izen elkartuaren ezaugarri gramatikal eta semantikoak:

• astaputz ez da ‘putz’ mota bat, perretxiko mota bat baino
• artaburu ez da ‘artoaren burua’
• babalore ez da ‘babaren lorea’
• txoriburu ez da ‘txoriaren burua’

Hala erakusten dute hiztegiko definizioek. Mota horretakoak dira, aipatu ditugun adibideez gain beste hauek ere:

• astapotro, astapistola, astazakil, astolerdo, eltze-kirten, gezur-hitz, golde-mutur, hitzontzi, kakanarru, oliontzi, pitxilore, tipulaburu, zerriburu…

Bestalde, elkarte horietako osagaiak izenak dira, baina elkarte osoaren kategoria izenondoa da, eta hala erabiltzen ditugu ahoz eta idatziz ere¹.

• Txorierriko baserritarrak burlazahar hartu izan ditugula gehienetan eta kokolo, jebo, artaburu, morokil, borono, arlote ta holako lora mingarriak bota deutsaguzala maltzurkeriaz. ( Esne bateatua, Zarate, M.)
• Gu beste guztiok astakirtenak garela. ("Kirikiño")
• Au mutil itzontzia! (Lur berri billa,Etxaniz, N.)
• Eta hik tipula buru horrek jakin dezaan, harena duk edozein lehendakari ganorazkok beretzat apartatzen duen birjina sail bat. (Hil ala bizi, Amuriza, X.)

Izen + izenondo egiturakoak dira, berriz, beste hitz hauek: artabero, oilobusti… Osagaien kategoria kontuan hartuz gero, batetik aurreraxeago aztertuko ditugun hitz-andana ihartuen egitura berekoak direla esango genuke; baina hitz-andana ihartuak izen kategoriakoak dira (udaberri, artelatz, zorion…), eta hemen jaso ditugunak izenondo balioan erabiltzen dira.

• Oakit emendik, artabero! (Lur berri billa, Etxaniz, N.)
• Halere, diote oilo busti eta zainik ez odol gorri xortik ez duten batzuek, halere, halere ez ote zen hobe legearen onhartzea, oraiko desmasiak eta hauien ondotikakoak ahalaz urruntzeko? (Zezenak errepublikan, Hiriart-Urruty, J.)

Azkenik, badira izenondo kategoriako lehen osagaia dutenak ere: eder-ispilu, handiputz, harroputz…

• Orra gure eder-ispillu! (Lur berri billa, Etxaniz, N.)
• - Eztet ori esan nai, andiputztxoa da, ta utsagatik muturrak, bekozkoa ta. (Sasiletrau baten ziria, eta abar, Urruzuno)

Nekez esan daiteke, ordea, hitz elkartuak sortzeko eredu emankor bat dagoenik hemen. Zehatzagoa da esatea jatorriz mendekotasunezko izen-elkarte direnak, inoiz bestelako egiturak ere bai, bigarren irakurketa metaforiko bat-edo izan eta pertsonei buruz predikatzen diren izenondo bihurtzen direla.

Autore batzuek (Perez Gaztelu et al. 2004) exozentrikotzat hartu dituzte sintaxian jatorria duten beste hauek ere: bostortz, ehunzango, lauburu… zenbatzaile+izen egitura daukate, baina adibide horiek izenak dira; hau da, funtsean, ondoren aztertuko ditugun hitz-andana ihartuak dira. Hauetan, ordea, burua ez da ‘hortz’, ‘zango’ edo ‘buru’; burua bi osagaietatik kanpo dago. Horregatik har ditzakegu exozentrikotzat.

• Ikurrin gorria izango dabe beartsuak, lauburu gorria, odola ta sua aiñakoa, maitetasuna ainbatean gorroto itz erraibagea adierazoten dauana. (Batetik bestera, Erkiaga, E.)
• Eta ispilu batera hurbilduko da, ahoa irekiko: eta mihia ehunzango bizi-bizia bilakatua izanen du, hankak bizkor eta etengabe higituko dituena eta aho-sabaia urratuko diona. (Goragalea, Baroja, P. / Josu Zabaleta)
• […] klase beti eskurako, zenbat gereta eta ataka ttiki egunero bost bider eskuz ireki eta ixteko, zenbat hesi txukun, zenbat sehaska ttiki eta aulki, zenbat zumitz eta gaztantzera, zenbat saski eta otarre klase, eta astozesto eta gurdizesto, eta zenbat lera, are, bostortz edo goldettikiren karela… (Harrizko pareta erdiurratuak, Perurena, P.)