egile-elkarte sintetikoak

Ugariak dira euskaraz [izena + _iz[aditzoina + -le/-tzaile]_iz] nahiz [izena + _iz[aditzoina + -gailu, -garri, -ki]_iz] egiturako elkarteak, bai literatura-tradiziokoak eta bai azken urteetan sortuak ere. Eredu emankorra da, beraz, euskaraz, adibidez, lanbide-izenak, objektu- eta aparatu-izenak edo beste modu bateko terminoak sortzeko:

• argi-emaile, aterki-saltzaile, berri-ekarle, bertso-biltzaile, bide-erakusle, bide-urratzaile, bizi-emaile, boto-emaile, bozeramaile, diru-jasotzaile, esne-saltzaile, fede-ukatzaile, fruitu-emaile, gai-jartzaile, gezur-iresle, giro-sortzaile, harri-jasotzaile, harri-pikatzaile, irrati-entzule, jai-antolatzaile, kale-garbitzaile, lege-ezarle, lege-hausle, liburu-idazle, liburu-saltzaile, matematika-irakasle, meza-emaile, meza-laguntzaile, mezu-igorle, musika-ikasle, musika-jotzaile, pronostiko-egile, sardina-saltzaile, telebista-konpontzaile, zaldi-erosle, zerga-biltzaile, zezen-hiltzaile, zinema-ikusle, zuzen egile…¹

• Puntu huntan ere, Eliza izan dadiela argi emaile, bainan ez jujari. (Hitzaldi eta mintzaldi, Larzabal, P.)
• Euskalduna nekazari ta itsas-gizon, funtsezko ta burudun, egitate arazoetan iraunkor eta itsatsi, bide-urratzaile, supizguari (familiari) erauntsia, ta orotan gaindi “ Eskualdun fededun ”. (Euskal literaturaren atze edo edesti laburra, "Orixe")
• Eta bere amak uste du matematika irakasle dela Parisen. (Entre les loups cruels, Borda, I.)

Eratorpenari eskainitako partean, -le/-tzaile atzizkiak aztertzean esan dugu atzizki horrek aditzoinaren kanpo-argumentua ('egilea' zein 'jasailea') xurgatzen duela, eta barne-argumentua izen-elkarteko lehen osagai gisa gauza daitekeela. Horixe da, hain zuzen, goiko izen-elkarteetan ikus dezakeguna. Aterki, bertso, bide, bizi, boto, diru, esne… mugatzaileek dagokion aditzoinaren (sal, bil, erakus, eman, jaso, sal, hurrenez hurren) barne-argumentua adierazten dute.

Bestalde, ohikoena ez izan arren, ikusi dugu -ari atzizkia ere erants dakiokeela aditzonari (gudukari, mailukari, mokokari, muturkari, zaunkari…). Beraz, ez da harritzekoa behor-gidari, bulego-zaindari, erbi-ehiztari, film-kritikari, ontzi-gidari moduko elkarteak aurkitzea; horietan ere, barne-argumentua adierazten du ezkerreko osagaiak.

• Istorio honetan mazoparen ordez izurdea ere jar genezakeen ez baitago batere argi zein espezie zen ontzi-gidari egiten zuen animalia. (101 gau, Olaizola, J. M. "Txiliku")

Egile elkarte-sintetikotzat har daitezke, halaber, zain bigarren osagai dutenak eta, literatura tradizioko adibide ugariez gain, azken urteetan lanbide bateko edo besteko pertsonak izendatzeko baliatu ditugunak:

• aberezain/abeltzain, arimazain, artxibozain, artzain, atezain, baratzazain, bidezain, diruzain, erizain, erlezain, ertzain, etxezain, euskaltzain, ganaduzain, haurtzain, itzain labezain, liburuzain, mahaizain, sabelzain, txerrizain, udaltzain…
• Jakob artean hizketan ari zela, horra non iritsi zen Rakel aitaren ardiekin, artzain ibiltzen baitzen. (Agindutako lurraren bila I, Mujika, J. A.)
• Zalantzarik gabe, Mitxelena eta Villasante izan ziren horren eragile eta, eurekin batera, baita unearen esanguraz jabetu ziren beste zenbait euskaltzain ere. (Euskara batua, Zuazo, K.)
• Eta ez da harrigarria bere ibilbide profesionala ikusita: kartzelako zaindari eta bere azken hamalau urteetan udaltzain, esan nahi baita: beti autoritatea. (Bizi bedi euskera, Sanchez, K.)

Egia da gehienetan bigarren osagai gisa ageri dela zain (eta alde horretatik aldi, bide, gai, une, eta abarren pareko da. Ikus 'andregai' moduko elkarteak); baina gaur gutxi erabiltzen dela esan arren, sarrera eman dio Euskaltzaindiaren Hiztegiak, izen kategoriakoa dela esanaz. Badu, beraz, beregaintasuna. Horregatik sartu dugu izen-elkarteetan, zinemaldi, erredakzioburu, babesgune, errektoreorde, etab. bezalaxe.

Hemen sar daitezke -gailu, -garri edo -ki atzizkiaz eratorritako izenak mugakizun dituztenak ere. Eratorpenean esan bezala, atzizki hauek ‘baliabidea, tresna’ adiera ematen diote sortzen den izenari eta, aldi berean, badakigu ‘baliabidea’ adieraz daitekeela -z (edo -kin) postposizio-sintagma baten bidez, baina baita sintagma ergatiboaren bidez ere: ‘objektu horrek beroa neurtzen du’, ‘aparatu horrek boza goratzen du’, ‘aparatu horrek euria neurtzen du’ / ‘objektu horrekin, horren bidez grapak kentzen ditugu’, ‘aparatu horren bidez (horrekin) kilometroak kontatzen ditugu’…, etab. Berriro ere, aditzoinaren barne-argumentua adierazten du ezkerreko osagaiak, mugatzaileak:

• ardo-dastagailu, bero-neurgailu, bozgorailu, euri-neurgailu, grapa-kengailu, kilometro-kontailu, orri-zulagailu, plater-ikuzgailu, su-itzalgailu, tanta-kontailu, uzta-bilgailu, zoru-garbigailu; intsektu-hilgarri, ohe-bigungarri; aho-estalki, buru-estalki, gorputz-estalki

• Europako lanaren bozgorailu izan ziren neurri handi batean talde berri horretako kideak. (Itoiz, porlanezko gezurra, Edurne Elizondo)
• Tzale, ozta-ozta, inguruko zutabe batera hurbildu eta, handik tamaina handiko su-itzalgailu bat erauzirik, Konstirengana joan zen kulunka. (Patata soro bat, Josetxo Azkona)
• Melantio ahuntzainak igarri zuen non gorderik zeuden armak, eta, hormako zulo batetik igarota, hamabi ezkutu eta beste hainbeste lantza eta buru-estalki ekarri zituen. (Ulises, Homero / Igerabide, J. K.)