partizipioa + 'arin', 'berri', 'zahar'

Adjektibo kategoriakoak dira hemen aztertuko ditugun egiturak, baina lehen elementua partizipioa da, ez aditzoina; beste hitz batzuetan esanda, ez da kategoria lexikoa. Horrexegatik hartu dira elkarketaren eta sintaxiaren arteko mugako egituratzat (Odriozola 2004); Hitz-Elkarketa/3 lanean ere sail berezitzat hartzen dira egin berri(a), irakurri berri(a), hil zahar eta horien antzekoak¹.

Egitura hau dute hemen aztertuko ditugun hitz elkarteek:

Euskaltzaindiaren Hiztegian begiratuz gero, ohartuko gara berri izen eta adjektibo kategoriakoa izan daitekeela:

• berri:
  • 1 adj. Duela gutxi sortua, azaldua, ezagutua edo gertatua; lehengoaren ordezkoa. Bertso berriak. Urte berria. Hitz berriak sortzen. Erori den etxea berria zen. Bide berri bila abiatu. Liburu berri bat argitaratu du. Dirua ateratzeko modu berriren bat sortu. Lege zahar eta berriko kondaira. Matematika berria. Belaunaldi berrietakoak. Soineko bat berri-berria. Zor berria dugu euskaldunok, lehengo askoren gain, Orixerekin. Aita santu berria hautatu dute. || Esr. zah.: Idi zaharrari, arran berri. Errege berri, lege berri. Okin berriak, bahea zuri.
  • 2 adj. Zahartu edo higatu gabea; freskoa. Oinetako horiek berriak dituzu oraindik. Berri dirauteno, guztiak eder. Gazta berria.
  • 3 (Aditzaren era burutuaren ondoren, honi 'duela oso gutxi' esanahia gehitzen diola). Ezkondu berria. Belar ebaki berria. Ogi erre berriak. Oraindik jaio berria delarik. Irakurri berria dudan lan batean. Handik etorri berri zela. Afrika-Asietako herri askatu berri edo askatasun bidean direnen marmar hotsa. Sendatu berrian gertatu zitzaiona.
  • 4 iz. Duela gutxiko gertaera baten adierazpena. Eguneko berriak. Montevideoko berriak. Anaiaren ezkontzaren berria. Berri bat zabaldu, barreiatu. Zerbaiten berri ekarri. Gure berriak entzunik, bidera ilki zitzaizkigun. Lehen eskuko berria. Berri onak, txarrak, negargarriak. Han zer berri da? Urte gaiztoa, berri hutsa (esr. zah.).
  • 5 iz. (Hitz elkartuetan, lehen osagai gisa). Berri-ekarlea. Berri-biltzailea. Berri-jarioa, berri-ontzia (izenondoa): berriak, egiazkoak nahiz gezurrezkoak, entzuten eta esaten zalea dena.

Hor ikusten denez, aditzaren era burutuaren ondoren ere erabil daiteke berri, “duela oso gutxi” esanahia gehitzen diola. Aditz jokatuaren barruan aurki daiteke azken adiera horretako berri: etorri berri da, irakurri berri dut², edo adjektibo sintagmak osatuz: liburu irakurri berria, eskuizkribu aurkitu berriak… Bigarren erabilera horretakoak adjektibo-sintagmak diren heinean, kategoria hori berri mugakizunak ematen diela ondorioztatu behar dugu.

Edozein [partizipio + berri] bihur daiteke adjektibo-sintagma:

• amaitu berri, atera berri, aurkitu berri, bazkaldu berri, bilatu berri, bota berri, bukatu berri, egin berri, ekarri berri, erre berri, esan berri, etorri berri, galdu berri, hasi berri, hil berri, iragan berri, irakin berri, irten berri, jaio berri, jakin berri, mintzatu berri, ordaindu berri, sartu berri, sortu berri, zozkatu berri, zulatu berri…

Predikatu funtzioa ere bete dezakete, beste edozein adjektibok bezala: oraintxe dago amaitu berri hogeita hamar pisuko eraikin ederra…

Bestalde, izen balioan erabiltzen ditugu jaioberri edo ezkonberri (aditzoina mugatzaile duena eta, horrenbestez, egiazko adjektibo elkartutzat har daitekeena). ³

Adjektibo-elkarteez gain, postposizio-sintagmak ere osa ditzake ‘partizipioa + berri’ segidak: abiatu berri hartan, bekatu egin berrian, errebelatu berrian, hasi berri hartan, jaio berritan…

Bereiz idaztekoak dira berri bigarren osagai duten egitura hauek.

berriren kontrako adiera ematen du egitura hauetan zahar adjektiboak: hil zahar, ibili zahar, jan zahar… Ez da oso egitura emankorra.

• Jantzar egotiak jakijak gozatsu eta on egitten dittuz. (Bertolda'ren maltzurkeri zurrak, "Otxolua")
• Dama muttur luxe-dunak
  yan-xahar aurkitzen zenak[…] (Fableak edo alegiak, Goietxe, L.)

Eta badira arin adjektiboa duten bakan batzuk ere: egin-arin, erre-arin, jan-arin, landu-arin… ⁴

• Jan-arin joan behar du oherat.
• Gaur janariñ samar pasau dot eguna […]. Orrek pe eztauka janariñ ibillitako itxuria“ (Bergara aldeko lexikoa, Elexpuru, J. M.)