Atal honetan aztertuko ditugun atzizkiek “Tresna, objektua edo lekua” adierazten duten izenak sortzen dituzte. Atzizki hauek aztertuko dira¹:

• 'tresna, baliabidea' adierako izenak sortzen dituztenak:
  • -garri: euskarri, ongarri, oroigarri…
  • -gailu: jostailu, gordailu…
  • -ki: beroki, estalki…
• 'objektua, produktua' adierako izenak sortzen dituztenak:
  • -ki: jaki, odolki…
  • -kizun: asmakizun, kontakizun, ospakizun…
  • -kin: hondakin, etekin…
  • -ko: belarritako, oinetako…
  • -kari: edari, gertakari, astekari…
  • -kada: ostikada, makilakada…
• 'lekua' adierako izenak sortzen dituztenak:
  • -tegi: auzitegi, negutegi…
  • -gia: bilgia, egongia, gordagia…

Oinarriaren kategoria kontuan hartuta, bi atal nagusitan bana daitezke azpisail honetako eratorpen-atzizkiak:

• aditzoinari eransten zaizkionak
• izenari eransten zaizkionak

Denek sortzen dituzte izen konkretu, bizigabe, zenbakarriak. Adierari dagokionez, berriz, hiru motatakoak aurkituko ditugu:

• ‘tresna, baliabidea’ izendatzeko baliatzen ditugunak → aditzoina izan ohi dute oinarri
• ‘objektua’, 'produktua', ‘zera konkretua’ adierazten dutenak → izena zein aditzoina izan ohi dituzte oinarri
• 'lekua' adierazten dutenak → batzuk izenari eransten zaizkio eta beste batzuk aditzoinari

Emankortasunaren aldetik, berriz, badira aldeak azpiatal honetan aztertuko ditugun atzizkien artean. Baina argi dago euskal lexikoa gaurkotzeko baliatu ditugula atzizki hauetako bat baino gehiago, ondoren ikusiko dugun bezala.

Aditzoinari erantsirik, ekintza horretarako baliabidea edo tresna adierazten duten atzizkiak ikusiko ditugu lehenik. Oinarrian aditzoina izanik, nolako argumentu-egitura duen eta atzizkiak argumentu horietakoren bat xurgatzen duen ala ez aztertu beharko dugu. Berehala ikusiko ditugun izen eratorri horietako batzuen definizioak lagundu diezaguke horretan.

Euskaltzaindiaren Hiztegira jotzen badugu, lehenik zer motatako aditzoinak ditugun kontsulta dezakegu. Berotu, esaterako, da/du motako aditza da; hau da, berotu da zein berotu du moduan erabil daiteke; zerbait berez berotzen da, edo zerbaitek edo norbaitek berotzen (beroarazten) du. Aditz ‘inkoatibo’ esaten zaie berotu da motakoei, eta ‘kausatibo’ (edo ‘arazle’) berotu du motakoei.

Aditz inkoatiboak dira egoera aldaketa bat adierazten dutenak, edo ekintzaren hasiera adierazten dutenak: “ontzia bete da” diogunean edo “aitona hil da” diogunean, argi ikusten da hor egoera aldaketa bat suertatu dela: hutsik zegoen ontzia lehenik, eta orain betea dago; aitona bizirik zegoen, baina orain ez da bizi. Euskal Gramatika laburra: Perpaus Bakuna|

Horrelakoak dira -garri, -gailu edo -ki hartzen duten aditz gehienak: bigundu, edertu, gorde, gogortu, indartu, luzatu, ondu, sendatu, edo tapatu. Beste batzuk du motakoak ( gantzutu) edo da motakoak ( bizi, jostatu, oroitu) ². Estekatu, berriz, du/zaio motakoa da.

Begira diezaiegun orain hiztegietako definizioei, bereziki Euskaltzaindiaren Hiztegikoei eta Egungo Euskararen Hiztegikoei. Berehala ohartuko gara askotan adiera bereko izenak sortu direla aditzoin bati -gailu zein -garri erantsiz:

• berogailu, berogarri ‘berotzen duena; berotzeko erabiltzen dena’
• bizigailu, bizigarri ‘bizigaia, janaria’
• edergailu, edergarri ‘edertzen edo apaintzen duen gauza’
• gogorgailu, gogorgarri ‘gogortzen duen gauza’
• lokailu, lokarri ‘zerbait lotzeko erabiltzen den gauza’
• ongailu, ongarri ‘janariak ontzeko gaia; lurrak emankorrago bihurtzeko erabiltzen den gaia’
• oroigailu, oroigarri ’zerbait oroitarazten duen gauza’
• sendagarri, sendagailu ‘sendagaia, eritasun edo gaitz bat sendatzeko erabiltzen den gaia’

Hiztegiek jaso ez arren, corpusetan ageri da bikote hauetako -gailu atzizkidun izena ere: euskailu/euskarri, indargailu/indargarri, luzagailu/luzagarri.

• Bestetik, kalorien gaineko hipotesiek (eta horietan euskailu bakarra duten dietek) laborategian ia bakarrik funtzionatzen dutela konturatuko gara. (Baietz okerreko bidea aukeratu!, Edorta Agirre)
• Euskailu bat lekuz aldaturik zegoen. (Sistema periodikoa, Levi, P. / Garzia, Juan)
• Ilunabarrean edo ilargiaren azpian, baina, irudi-indargailu bat behar izaten da; izan ere, irudi erabilgarriak emateko gai izango da, orduan, baita 0,02 lux-eko argiztapenaz ere! (“Telebista produkzioa”, Askoren artean, EHU)
• Krick Krackeko lagunei ere kable luzagailu batzuk eskatu behar izan dizkiegu, leku ilunean ez baitzegoen ezta entxuferik. (“ Sirokak disko berriaren grabaketa amaitu du”, Naiz)

Beste batzuetan -gailu atzizkidun izena bakarrik aurkituko dugu:

• estekailu ‘zerbait estekatzen duen zera’ ( Euskaltzaindiaren Hiztegia)
• gantzugailu ‘gantzua, ukendua’ ( Euskaltzaindiaren Hiztegia); gantzutzeko erabiltzen den gaia’
• gordailu ‘gauzak gordetzen diren lekua’ (Euskaltzaindiaren Hiztegia); ‘gordetzen diren gauzen multzoa; gauzok gordetzen diren lekua’ ( Egungo Euskararen Hiztegia)
• jostailu ‘jostetan aritzeko gauza’ ( Euskaltzaindiaren Hiztegia); ‘haurrak jostatzeko egiten den edo balio duen gauzakia’ ( Egungo Euskararen Hiztegia)
• itxigailu ‘zerbait ixten duen edo zerbait ixteko erabiltzen den gailua’ “( Euskaltzaindiaren Hiztegia); ‘zerbait ixten duen gailua’ ( Egungo Euskararen Hiztegia)
• tapagailu ‘tapatzeko gailua’ ( Egungo Euskararen Hiztegia); ‘tapa, estalkia’ ( Euskaltzaindiaren Hiztegia)

Aditzoina zein motatakoa den ikusi ondoren, azter dezagun, izen eratorrien adieren argitan, aditzoinaren zein argumenturi dagokion atzizkia (zein argumentu hartzen duen bere gain). Pausoka joango gara gauzak argitzen:

• Aditzoin asko nor zein nor-nork motakoak izan daitezkeela esan dugu (berotu, bigundu, edertu, gogortu, indartu, luzatu, etab.). Definizioek erakusten dute nor-nork motako balioan hartu behar ditugula: ‘berotzen duena’, ‘edertzen edo apaintzen duen gauza’, ‘gogortzen duen gauza’… Hau da, balio arazlea, kausatiboa duten aditzoinak ditugu.
• Definizioei erreparatuta, argi dago, halaber, atzizkia ez dagokiola barne argumentuari, ‘gaia’, ‘zer’ adierazten duenari. Pentsa dezakegu, beraz, kanpoko argumentuari dagokiola, alegia, ‘arazlea’ argumentua hartzen duela bere gain. Hala iradokitzen dute ‘berotzen duena’, ‘edertzen edo apaintzen duen gauza’, ‘gogortzen duen gauza’ definizioek. Baina, hala bada, zergatik sailkatu dituzte atzizki hauek ‘baliabidea’, ‘tresna’ adierazten duten atzizki gisa?
• Galdera horri erantzuteko, kontuan hartu behar dugu, batetik, guztiak izen bizigabeak direla; oso argi nabarmentzen dute hori zenbait definiziok (‘edertzen edo apaintzen duen gauza’, etab.). Bestetik, euskaraz (beste hainbat hizkuntzatan bezala) ‘tresna’, ‘baliabidea’ adjunktua gauza daitekeela sintaxian sintagma ergatibo moduan: giltza honek ixten du atariko atea, eta beste honek, berriz, etxekoa. Argi dago giltzak berak ez duela ixten, guk baliatzen dugula giltza atariko atea eta etxekoa ixteko; baina euskaraz horrela adieraz dezakegu. Baita beste modu honetara ere, jakina: giltza honekin irekitzen da atariko atea eta beste honekin, berriz, etxekoa. Funtsean giltza zerbaitetarako baliabidea da, eta berdin dio sintagma ergatiboaren bidez gauzatzen dugun perpausean, edo postposizio-sintagma baten bitartez.

• Hori bera esan dezakegu hemengo izen eratorrien adieraz ere. Gogorgarri uler daiteke ‘zerbait gogorrarazten duen zera’ dela, baina baita beste modu honetan ere: ‘zera horren bidez zerbait gogortzen dugu’, ‘zerbait gogortzeko zera’. Alegia, ‘tresna, baliabidea’ adieran. Orobat estekailu, ‘zerbait estekatzen duen zera’ nahiz ‘zerbait estekatzeko zera’.

• Argiago ikusiko dugu aurreko puntuan esandakoa hiztegietatik hartutako beste definizio hauetan: ongailu, ongarri ‘janariak ontzeko gaia; lurrak emankorrago bihurtzeko erabiltzen den gaia’, sendagarri, sendagailu ‘sendagaia, eritasun edo gaitz bat sendatzeko erabiltzen den gaia’, tapagailu ‘zerbait tapatzeko gailua’.
• Funtsean, beraz, mota bateko zein besteko aditzoinei -gailu, -garri (nahiz -ki) erantsirik ‘ekintza edo jarduera horretarako gaia, baliabidea’ adiera hartuko du, oro har, sortzen dugun izenak. Hori da adibide guztiak besarkatzen dituen adiera, eta jostatu aditzetik abiatuta jostailu izenak har dezakeen bakarra (‘jostetan aritzeko gauza’, eta ez ‘jostarazten duen gauza’).
• Bada azken puntu bat ere aipatzea merezi duena. Oinarrian dagoen aditzoinaren barne-argumentua galdu egiten da, oro har; baina ager daiteke hitz elkartu bateko lehen osagai gisa: irudi-indargailu edo ohe-bigungarri.
  • Ilunabarrean edo ilargiaren azpian, baina, irudi-indargailu bat behar izaten da; izan ere, irudi erabilgarriak emateko gai izango da, orduan, baita 0,02 lux-eko argiztapenaz ere! (“Telebista produkzioa”, Askoren artean, EHU)
  • Ara emen sei oe-bigungarri (koltxoi) ondo beteak. (Garoa, Aguirre, D.)