-kor

Atzizki honek ere 'izaera, joera' adierazten duten izenondoak sortzen ditu.

Lemari dagokionez, beste hainbatetan bezala, herskaridun alomorfoa -kor nagusitu zaio herskarigabeari -or.

Gehienetan, aditzoin kategoriako oinarriek hartzen dute atzizki hau; beraz, zer motatako aditzoinak diren, nolako argumentu-egitura duten aztertu beharko dugu. Ikus dezagun, ordea, lehenik, nolako eratorriak sortzen ditugun -kor atzizkiaren bidez:

• ahazkor, aldakor, apurkor, barkakor, betakor, baikor¹, damukor, emankor, errukior, ezkor, galkor, geldikor, haserrekor, higikor, hilkor, ikarakor, iragankor, iraunkor, irristakor, itsaskor, jasankor, jauskor, kutsakor, lotsakor, oldarkor, sarkor, sentikor, sineskor, suminkor, ugalkor, ulerkor, urrakor, ustelkor…

“Damukor nabil, zeren aguretu naizan”.
(El imposible vencido, Larramendi, M.)

Adjektibo horien oinarrian dauden aditzoinetako asko da/du motakoak dira, hau da, inkoatibo/kausatibo (arazlea) alternantzia dutenak laguntzailearen arabera (sumindu da / sumindu du). Horrelako oinarriak ditugunean, da balioa, argumentu bakarrekoa, inkoatiboa, da -kor hartzen duena. Argumentu bakar hori “lotzen” du atzizkiak eta adjektiboaren kanpo-argumentua, ezkerreko izena, ere argumentu horri dagokio: gizon suminkorra edo pertsona haserrekorra diogunean, erraz sumintzen eta haserretzen den gizona edo pertsona direla esan nahi dugu. Hau da, sumindu eta haserretu aditz inkoatiboen barne-argumentu dira gizon eta pertsona. Mota horretakoak dira aditz gehienak: aldatu, apurtu, bete, damutu, errukitu, galdu, gelditu, haserretu, higitu, hil, ikaratu, itsatsi, kutsatu, lotsatu, sartu, ugaldu, urratu, usteldu…

Adibide hauetan ikus liteke aditzaren barne-argumentuari dagokion izenaz predikatzen direla -kor adjektiboak:

• […]ekosistema apurkor horien garrantzia ulertzeko aukera izan eta gero, autorako buelta egitea besterik ez dugu[…] (« Mapa eta iparrorratzari jarraituz», Argia astekaria)
• Astronomoek 30.000 izar aldakor dituzte katalogatuta; horiez gain beste milaka batzuk ere aldakorrak diren susmoa dute. ( Egunkaria)
• Denbora joanak eta egun infinituek jadanik ahitua behar baitzuten gorputz hilkorra daukan dena. (Gauzen izaeraz, Lukrezio / Amuriza, X.)
• Hooliganen entusiasmoa kutsakorra suertatzen zen orain. (Groenlandiako lezioa, Atxaga)
• […](beharrezko estalkia, baina urrakorra eta gauzaren salneurria gutxitu beharrean handitzen duena)[…] (Delituez eta zigorrez, Cesare Beccaria / Elexpuru, J. M.)
• Debagoienean zabor poltsetan iaz jaso ziren 18.000 tonetatik, 7.500 tona materia organiko ustelkorra zen. ( Goienkaria)

Aurreraxeago ikusiko dugunez, aditz horietako du balioa, kausatiboa edo arazlea, -garri atzizkiak oinarrian hartzen duena da. Adibide hauetan ikus daiteke aditzaren da balioa -kor atzizkiak hartzen duela eta du balioa, berriz, -garri atzizkiak:

• hil da / du
• (da) hilkor = 'heriotzaren mendean dagoena' ≠ (du) hilgarrri = 'hiltzen duena'
• aldatu da / du
• (da) aldakor = 'iritziz edo asmoz aldatzeko joera duena' ≠ (du) aldagarri = 'alda daitekeena'
• kutsatu da / du
• (da) kutsakor = 'erraz kutsatzen dena' ≠ (du) kutsagarri = 'kutsatzen duena'

Beste batzuetan du motako aditza izango du oinarrian -kor atzizkiak, baina argumentu bakarrekoa (iraun), argumentu hori lotzen du atzizkiak eta argumentu horri dagokio ezkerreko izena; bi argumentukoa denean, ‘jasailea’ (‘esperimentatzailea’) da kanpo-argumentua (barkatu, sentitu, sinetsi), -kor atzizkiak lotzen duena eta horixe da adjektiboaren ezkerreko izenak adierazten duena:

• [Tigranozerta] kiskaltzen bazuen, etsaia gehiago beldurtuko zen, eta errukitzen bazen, barkakor-fama hartuko zuen. (Analak eta historiak II, Amuriza, X.)
• apaiz zahar sineskor bat zen. (Fantasiazko ipuinak, Guy de Maupassant / Josu Zabaleta)
• Liburu honetako heroiak sentikorrak dira, eta nobela osoa malkoz josia dao;[…] (Harreman arriskutsuak, Choderlos de L. / Jon Muñoz)

-kor adjektiboak izan daitezke, aldi berean, izenen edo aditzen oinarri: aldakortasun, baikorkeria, iraunkortasun, itsaskortasun, sentikortu…

• Edonola ere, gaur egungo ekonomian finantza eragiketa espekulatiboek sekulako eragina dute truke-tasen aldakortasun handian. (Txanponaren bi aldeak, Iñaki Heras)
• Edukazio moderno guziari, eunukoen baikorkeria besterik ez dario. (Trapuan pupua, Perurena, P.)
• Kontu luzeren bat xuxurlatu zion, norbait limurtzen saiatzen garenean bezala, eroapen apur bat, iraunkortasun apur bat gehiago erregutuz. (Zoririk ez, Imre Kertèsz / Urrutikoetxea, U.)
• Makromolekula horiek dispertsioan daudelarik lurruntzen bada disolbatzailea, itsaskortasun handiko geruza bat sortzen da, partikulei elkartzen lagunduko diena. (Forma farmazeutikoak, Askoren artean, EHU)
• […]eta hargatik sentikortu eta anaiarekin muturtu egin behar nuela[…] (Lur bat haratago, Irigoien, J. M.)