Eratorpenaz orain arte esan dena kontuan hartuz, aditzak sortzeko euskaraz erabiltzen den atzizki bakarra -tu da, latinezko partizipioari dagokiona. Horixe aztertuko dugu atal honetan.

Lemari dagokionez, kontsonante ozenaren (sudurkari eta albokariaren) ondoan herskaria ahostunduz -du aldaera aurki daiteke. Arazoa, ordea, -katu, -(z)tatu formek sortzen digute. Atzizki bakarraren alomorfoak ote dira guztiak? Intuizioz baietz esango genuke; distribuzioa finkatzea da kontua. Villasantek hiru atzizki balira bezala ematen ditu Palabras compuestas y derivadas lanean. Bakoitzaren eremua zehazten saiatuko gara hemen, bataren eta bestearen adierak aztertzen ditugunean.

Euskal gramatikariek aditz kategoriako hitzak sortzeko atzizkitzat hartu dute -tu (-du). Ez, ordea, atzizki hau bakarrik. Lafitte, P.k aditz bakunak sortzeko erator-atzizkien artean sartzen ditu hauek guztiak: -tu, -i (ikus > ikusi) eta -n (egi > egin), inolako azalpenik eman gabe. Azkue, R. M.k (1923-25) -tu, -ra eta -i ere zaku berean sartzen ditu, aditz kategoriako unitateak sor ditzaketelako. Egia da hizkuntzaren ikuspegi diakronikoa darabilela azken bi horiek sartzean, aitortzen duelako biak ihartuak daudela. Nolanahi ere deigarria da partizipio burutua adierazten duten atzizkiak eta gramatikari hauek eratorpen-atzizkitzat hartzen dituztenak forma berekoak izatea.

Zer esan nahi du horrek, itxuraz berdinak izan arren egiaz bi atzizki desberdin ditugula, bata deribazioan sartzekoa, eta bestea flexioan? Intuizioaren kontrako analisia da hori. Ez hori bakarrik, handi izenondoari -tu atzizki aditz-sortzailea eransten badiogu, eta handitu aditz kategoriako hitza sortzen bada, nola hartzen ditu aditz horrek aspektu markak? Edo bestela esan, zergatik jokatzen du ustez erator-atzizki den -tu horrek aspektu-marka gisa? Ez baitirudi alderik dagoenik handi-tu, handi-tzen, handi-tuko eta eratorritzat hartzen ez dugun har-tu, har-tzen, har-tuko formen artean.

Jokabide hori aintzat hartuta, gaurko azterketetan (Azkarate, Odriozola, Zabala, ik. Gràcia et al. (2000), Hualde (ik. Hualde eta Ortiz de Urbina, 2003)) flexioarekin duen gertutasuna azpimarratzen dute hizkuntzalariek. Azkarate, Odriozola eta Zabalaren lanean, oraindik ere eratorpen-atzizkitzat hartzen da, baina zehaztapen hau egiten da:

• “Sin embargo, hay una serie de características que le podrían acercar a la condición de sufijo flexivo, ya que una vez formado el verbo derivado, el sufijo -tu se comporta exactamente como el sufijo “flexivo” -tu: por una parte es la forma empleada para nombrar el verbo y, por otra, se utiliza en las formas perifrásticas perfectivas” (448)

Jarrera bera hartu zuen Azkuek ere, -i atzizkiari izaera bikoitza aitortu baitzion:

• “En muchos verbos figura este elemento como meramente terminativo. En calidad de derivado interviene ya en muy contados vocablos” (Morfologia vasca, Azkue, R. M.).

Hualdek (Hualde eta Ortiz de Urbina, 2003) urrats bat gehiago egiten du, esanez aditzak aski libreki erator daitezkeela izen eta adjektiboetatik. Eta aditz hauek guztiak -tu motako partizipio burutua duten aditzen sailekoak izaten direla. Honek esan nahi du ez dela -tu aditzak sortzeko baliabidea, -Ø baino.

Oinarriaren kategoria izena zein izenondoa izan daiteke.

• Izena oinarrian:
  • adiskidetu, aholkatu, alfabetatu, amorratu, arduratu, babestu, haserretu, aukeratu, azaldu, azpimarratu, baketu, bekaiztu, borrokatu, dantzatu, drogatu, dudatu, eratu, fosildu, giltzatu, gizondu, gosetu, haragitu, ikaratu, indartu, izoztu, kristaldu, lagundu, lotsatu, lumatu, loratu, lurrindu, mamitu, metatu, mugatu, pozoitu, saihestu, sutu, txandatu, umetu, zauritu, zigortu…
• Izenondoa oinarrian:
  • ahuldu, aberastu, alaitu, alargundu, apaindu, argaldu, arindu, azkartu, bakandu, berdindu, berritu, bihurritu, biribildu, bizkortu, bortiztu, edertu, epeldu, erraztu, eskastu, estutu, freskatu, garbitu, gardendu, geldotu, gizendu, gogortu, gorritu, gotortu, handitu, harrotu, ilundu, joritu, laburtu, laztu, loditu, makaldu, malgutu, mututu, okertu, ondu, orokortu, pobretu, sakondu, sendotu, sikatu, soildu, trankildu, trebatu, txukundu, urritu, usteldu, xehatu, zikindu, zorroztu, zuritu…
• Izenondo eratorria oinarrian:
  • hiritartu, sentikortu, etxetiartu, desberdindu…
• Graduatzailedun izenondoa oinarrian:
  • biziagotu, handiagotu, txikiagotu…
• Izenaren modifikatzaile den izenlaguna oinarrian:
  • bertakotu, gaurkotu, hemengotu; berendu, guretu…

Aditz horietatik gehienak telikoak dira (Azkarate, Odriozola, Zabala eta Perez, 2000), amaiera jakina duen prozesua edo gertaera adierazten dute: zorroztu, aukeratu… Baina badira atelikoak ere, amaiera zehatzik ez dutenak: aholkatu, babestu, zigortu…

Ikus adibide zenbait:

• Zerga-biltzaileek larrutu dute ene populua, eta emaztekiak zituzten nausi. (Biblia Saindua II, Duvoisin)
• Hain haserretzen, ezen ezin baikarateke orduan behintzat haragiaren arauaz, koleratu gabe, sentikortu gabe eta mendekatzeko desira gabe. (Guero, "Axular")
• Mariari egiñdako serbitzu labur bat iñoiz asko izan da pekataririk galduena ostera grazia berendu, eta gloria irixteko. (Maietzeko illa , Arrue, G.)
• Marx en irakaskintzak ara be eroan dabez; baña ezin izan dira bertakotu: doixterritik eroandako landara orrek an ezin izan dau indarrik artu. (Gizarte auzia, Eguzkitza, J. B)
• Kimatu zuten ta soildu maastia arron ta garbi. (Asis-co loria, Beovide)

Bestalde, oinarria zein den, aditz eratorriaren adiera aldatu egiten da:

• Izenondoa oinarri duten aditzek ‘oinarriak adierazten duen izaerako bihurtu, izaera hori areagotu’ ematen dute aditzera. Gehienak da/du motakoak dira, inkoatibo-kausatibo sailekoak.
• Oinarria izen kategoriakoa denean, ostera, zaila da adiera bakarraz hitz egitea; kasuistika zabala da, Azkarate, Odriozola, Zabala eta Perezek (2000) zehaztu bezala.
  • ‘bihurtu’ adiera: alargundu, haragitu, izoztu, santutu, umetu…
  • ‘egoera jakin bat, sentimendu bat sortu’: amorratu, beldurtu, damutu, izutu, ikaratu, mindu, sutu… Horietako asko [izena + egin/eman/hartu] aditz lokuzioen baliokide dira; baita beste hauek ere: dantzatu, egurtu, lagundu, zoriondu…
  • ‘izenak adierazten duen hori kendu, hori gabeko egoerara iritsi’: larrutu, lumatu…
  • ‘izenak adierazten duenaz bete, hornitu’: loratu, lumatu…
  • ‘Oinarriak adierazten duen horretarantz joan’: babestu, baztertu, saihestu, zigortu… Aditz horietako asko ere inkoatibo-kausatibo sailekoak dira; baina badira du motakoak ere, egilea-gaia argumentu egitura dutenak: larrutu, zigortu…
• Postposizio-sintagmak ere izan daitezke oinarrian:
  • -ra, -gana postposizioak:
    • aireratu, argitaratu, atzeratu, aurreratu, azaleratu, barneratu, beheratu, bereganatu, elkarrenganatu, elkarretaratu, etxeratu, gaineratu, goratu, kaleratu, kanporatu, oheratu, zeruratu…
  • ‘Oinarriak adierazten duen horretara joan, sartu…‘ adiera izan daiteke guztietan ageri dena.
  • -z postposizio-sintagmak:
    • aireztatu, balioztatu, begiztatu, berriztatu, beruneztatu, egiaztatu, eguzkiztatu, erroztatu, eskuztatu, idoiztatu, keztatu, koipeztatu, legeztatu, mugarriztatu, oinazeztatu, sariztatu, ureztatu, urreztatu, zilarreztatu…
  • Goraxeago aipatu dugun -tatu aldaera ageri da aditz hauetan. Adierari dagokionez, Salaberryk (1856) aipatzen duena, '-z hornitu/estali', alegia, zenbaitetan betetzen dela ikusten dugu, baina ez beti.
  • Instrumental markarik gabe:
    • auhendatu, gezurtatu, hegaldatu, izendatu, segurtatu, tolestatu, ziurtatu…
  • Ez dirudi gainera ñabardura semantiko bereziei zor zaizkienik forma hauek.
• Adberbio eratorriak, -ka atzizkiaz sorturikoak ere izan daitezke oinarri:
  • aztalkatu, harrikatu, mailukatu, mokokatu…
  • Aditz ez-telikoak dira -ka adberbioa oinarri dutenak, du motakoak, egilea-gaia argumentu egitura dutenak. Aditzak, berriz, errepikapen-balioa, iterazioa adierazten du.

Baditugu, azkenik, kalko hutsez sortuak ere; gaztelaniazko eredua kontuan izanik eratu ditugunak. Zaila da horrelakoetan esanahi lexikoa zein den zehaztea. Horietako aditz bat da, esaterako, sukaldatu. Entzun Ibon Sarasola Euskaltzainak Euskadi Irratian esandakoa 'Sukaldatu'' hitzari buruz.

analogismoz, laborategi bezain zuzena da sukaldatu, Ibon Sarasola