Denbora adberbioek zer postposizio eta marka har ditzaketen ikusiko dugu atal honetan.

noiz galdekariaren erantzun posibleak atzo, gaur, orain… dira. Oinarrizko denbora adberbio horiek sintaktikoki inesiboan daudela onartuko dugu. (Lekuko postposizio marka –n da: karrikan, etxean, ilargian…) Baina ablatiboaren marka ere har dezakete denbora adberbioek: gaurtik, bihartik… Inesiboari adlatibo marka ere gainera dakioke: etxera, karrikara… Hori argiago ikusten da “bizidun”ekin, inesiboa oinarri hartuz sortzen baitira ablatiboa eta adlatiboa: alabagan, alabagana, alabagandik… Gauza bera hemen, hemendik…

Baina denbora adberbioek ez dute hain erraz hartzen –ra marka. Batzuetan ezinezkoa da (*gaurrera), eta –ko hartu behar dute, edo arte postposizio askea: gaurko edo gaur arte.

Hortaz, hauxe da lekuko eta denborazko adberbioen artean gertatzen den paralelismoa:

• median, menditik, mendira
• gaur, gaurtik, gaurko (edo gaur arte baina ez *gaurrera)

Tradizioan Arrese Beitiak badu adibideren bat etzira hitzarekin (etziko).

Egungo idatzietan ere badira adibide batzuk, oso gutxi, baina gehienetan etzira arte formula erabiltzen dute, hau da, adlatibo marka (-ra) eta arte postposizioa.

• […] enago indarka gaur eske, Oitua nago artzen beti zerbait epe, Ur baga eztot gura iñor itotea, Ezpada gizonari emon arnasea; Errez egiñ daikezu baña, kitu nigaz, Etzi gaur lako karga on bat ekarriaz; Eta ikatza bada gaurkoa lakoa, Orduan izango da zeuretzat sakua; Betor bosteko ori, Anton, etzira arte, Zugaz adiskide zar izan gura neuke. (Asti-orduetako bertsozko lanak, Arrese Beitia)
• Gaurtik etzira arte zortzi bikotek kiniela erako Munduko Zesta Punta Txapelketa jokatuko dute Pauen. (“Enkarguzko Munduko txapelketa”, Kirol saila, Berria)
• Eguraldi txarra dela eta, Aspek etzira arte atzeratu du bart gauean Azkoitian jokatzekoa zen jaialdia. (“Gureatik Beotibarrera”, Kirol saila, Berria)

Esan bezala, adlatiboaren –ra horren ordez, denbora adberbioetan arte postposizioa erabiltzen da, edo bestela, –ko edo –rako. Zenbaitetan –raino ere bai. Hala ere, salbuespen bat edo beste ageri da literaturan zenbait lokuziotan, eta –ra-rekin osatzen da -tik -ra egitura:

• Bada nork ere bere arimaz kontu ona eman nahi baitu, eta bere bekhatu iraganez barkhamendu erdietsirik, aitzinerat gehiago egin gabe egoiteko indar hartu, maiz kofesa bedi: gerotik gerora: egunetik biharrera luzatu gabe, urtheko besta buruetan bedere, Iainkoarekin mintza bedi: kontuan iar bedi: Zeren halatan emanen du orai presenteon kontu ona, eta gero azken finean erdietsiko du, bere arimaren salbamendua. (Guero, "Axular")
• Egun batez, konpaiñia on batean, euskaldunik baizen etzen lekhuan nengoela, ekharri zuen solhasak, izan zen perpausa, etzuela, deusek ere hanbat kalte egiten arimako, eta ez gorputzeko ere, nola egitekoen geroko utzteak, egunetik egunera, biharretik biharrera luzatzeak. (Guero, "Axular")
• Orduan dela sendatu bet-betan, gaurretik biharrera. (Mintzaira, aurpegia, gizon, Hiriart-Urruty, J.)
• Gaurtik biharrera, egiteko handi hau uztea, zuhurtzia othe da? (Liburu ederra, Duvoisin)

Egungo idazleen testuetan ere badira adibide gutxi batzuk:

• Uste dut badela hor beti gauza bat finkoa: hots, ez direla ohiturak aldatzen gauetik biharrera. (De re publica edo politikaz, Xarriton, P.)
• Irakurtuak irakurtu eta, ezin ulertua da nolaz egunetik biharrera itzuli zen apezpikua eta misionesten desegitea erabaki zuen. (Janpierre Arbelbide, Arbelbide, X.)
• Egunetik biharrera, lan mundua enetako fini zen. (Ez da musik, Oxandabaratz)
• Abenduko 30ean jo zuen berandueneko minutu horretaraino, eta gaurtik biharrera sugundoxka pittin batzuk lehenago jaikitzen abiatzen da. (Naturaren mintzoa, Zabala, P.)

Adibide guztiak tankera horretakoak dira.

Axularren bigarren adibide horretan geroko uzteak ageri da. Kasu horretan berdin balio lezakete gerora / geroko / gerorako uzteak formek ere. Berez -ko eskatzen du adberbioak (biharko, etziko, atzoko, gaurko…):

• Eta hala izan da ene bizitza eta halakoa da, jakin dakidan arren ezen mundu honetan ez dudala nehoiz ere libertatea guztiz eskuratzerik izanen, zeren mementuko libertatea mementuan agortzen baita, eta gaurkoak ez du biharko balio;[…] (Lur bat haratago, Irigoien, J. M.)
• -Itzul zaitez herriagana, garbi daitezela gaur eta bihar, garbi ditzatela arropak eta egon daitezela prest etziko, etzi jaitsiko bainaiz ni, Jauna, Sinai mendira, herri osoaren aurrean. (Agindutako lurraren bila I, Mujika, J. A.)
• Atzoko egin behar du marrazketako ariketa eta beldurrez askatu du konpasa kartapaziotik. (Eta handik gutxira gaur, Rodriguez, E.)

Hiztun batzuek bereizi egiten dituzte -ko eta -rako, adberbioa bokalez bukatzen bada:

• Etziko egunkariak aterako omen du.
• Hori etzi(ra)ko egin behar duzu.

Berdin gertatzen da beti, etzi eta atzo adberbioekin ere:

• Beranduenez etzirako burutu nahi dugu hirugarren kanpamenduaren ezartzea. (Baina bihotzak dio, Montoia, X.)
• Egia esan, herenegunerako espero nuen; atzorako, gehienera jota. (Itzalak, Zaldua I.)
• Atauta zulora jaitsi, hormahobian sartu eta tapa betirako ixtea.(Lagun izoztua, Sarrionandia, J.)
• Zapuztu zen giroa: umore onak betirako alde egina zirudien. (Neguko zirkua, Cano, H.)

Bereizketa ez da beharrezkoa, etziko, atzoko eta betiko izenlagun nahiz adberbio izan baitaitezke. Leku adberbioekin, ostera, bereizketa hori egiten da:

• adberbioak: honako, horrako, harako
• izenlagunak: hemengo, horko, hango

Baina bokalez amaitzen direnekin bada joera, hiztun batzuen artean, –rako erabiltzeko.

-raino forma ere erabiltzen da denbora adberbio gisa:

• Zeren ikusiko da utsa zure esertokia etziraño. (Biblia I, Uriarte)
• Eta hartan irakurtu zuen ozenki Uretako athearen aitzinean den plazan, gizonen, emaztekien eta adimendua zutenen aitzinean, goizetik eguerdiraino; eta populu guziaren beharriak liburura hedatuak zauden. (Biblia Saindua II, Duvoisin)
• Egon ze kandelera eguneraño graziak ematen, ta errosario errezatzen. (Sermoiak, Lizarraga)

Denbora markatzen badu ere, eguneraino, hor, izena da. Adberbioa denean egundaino egiten du, berehala ikusiko dugunez, eta izena denean eguneraino:

• Egundaino zaharrik ez dut ikusi hanbat ahalkezunik. (Telemake, Duvoisin)
• Eta deitua izan zan toki huraren izena Galgala, gaurko eguneraño. (Biblia I, Uriarte)

herenegun hitzarekin, hala ere, zalantzak daude literaturan, herenegunerako eta herenegungo biak ageri baitira, bata zein bestea adberbio gisa, noizko? galderari erantzuten. noizdaino da horien galdekaria.

• Zu, berriz, “beti bat” zera; biarko ta urrengo, ta atzoko ta erenegungo ta atzeragokoak “egun” egin dituzu, egun egiñen. (Augustiñ Gurenaren aitorkizunak, "Orixe")
• Gastialepoko bordan ibiliak gira atzoko eta herenegungo Belarrekoak. (Ene artzain-etxolak, Larre, E.)
• Eramango gaitu bilaketak atzoko eta herenegungo hizkuntzara. (Idazlan guztiak, Mitxelena, K.)

Iparraldean –danik erabiltzen da ablatiboa adierazteko:

• San Bernardoren amak, halako semearen merezizko ama baitzen, bere haurrak bere besoetan harturik sortu ziren bezain laster, Iesus gure Iaunari ofrezitzen ziotzan, eta orduan danik hek maite zituen errespeturekin, gauza sakratua eta Iainkoak begiratzera eman zioena bezala; eta hori hain zori onez gertatu zitzaion, non haren zazpi umeak izan baitziren guziz saindu. (Philotea, Pouvreau, S.)
• Gazte-gazte danik hasi zen Pierre Lhande literaturari ohartzen; Mauleko ikastegian erdarazko bertsuak jada ontzen zituenaz geroz, hamalau-hamabortz urtetan. (Euskal Literaturaz, Lafitte, P.)
• Orok ikasi behar beren ofizioa, eta ttipi danik. (Buruchkak, Etchepare, J.)
• Nahiz ene legeetarik urrundu zareten eta ez ditutzuen begiratu zuen arbasoen egunak danik. (Biblia Saindua II, Duvoisin)
• Jaunaren izena laida bedi orai danik bethiere artino. (Beste zenbait itzulpen, Arxu, J. B.)

Adibideetan ikusten denez, Iparraldeko tradizioan arruntak dira gaur danik, bihar danik, orai danik, beti danik, etzi danik… eta antzekoak (gaurdanik, bihardanik, etzidanik idazten ditugu egun). Bestalde, -danik horrek askatasun handiagoa zeukan lehen, eta inesiboko postposizio sintagmekin ere aurkituko dugu:

• Ezen sarthuren gara reposean gu, sinhetsi ukan dugunok, erran duen bezala, Bada zin egin ukan dut neure hiran, Baldin sekulansarthuren badirade ene reposean: munduaren hatsean danik haren obrak akabatu izan baziraden ere. (Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria, Leiçarraga)
• Horra nondik ikasten dugun, ezen berzeak sanktifikatzen dituena, makula orotarik xahu dela: eta bere amaren sabelean-danik puritate orijinalean Iainkoari konsekratu izan kaiola makularik batre gabe: leinu humano guzia suiet den korruptioneak hura baithan ikustekorik batre ezluenkat. (Katexismea, Leiçarraga)
• Baiñan plazer izan darotanean Jainkoak (zeiñek berezi izan bainau neure amaren sabelean danik eta deithu izan bainau bere graziaz) 16 ezagutarazi bere Semea predika niozatentzat jentillei, ordu beretik egin izan dut, egon gabe haragiaren eta odolaren ganik konseillu hartzen. (Jesu Kristoren ebanjelio saindua, Haraneder, J.)
• Adoratu izan zuten turraren gaiñean daudezen guziek, zeiñen izenak ez baidire eskribatuak munduaren hastean danik hillarazia izatu den bildotsaren bizitzezko liburuan. (Jesu Kristoren ebanjelio saindua, Haraneder, J.)

Eredu horrek ez du lekukotasunik gaurko idazleen artean.