Aditz-moduen eta aditz-aldien sailkapena

Hauek dira, bada, aditz-moduak, sarreran aipatu ditugun mota eta modalitate horiek konbinatuta:

Eskema horren arabera, baldintzazko modu bi daude:

1. ‘baldintza gertagarrikoa’ [gertagarritasuna adierazten duena]
2. ‘baldintza ebentualekoa’ [gertagarritasuna adierazten ez duena]

Ondoko ataletan, hala ere, tradizioko joerari men egiteagatik, ‘baldintzazko’ atal batean bilduak emango ditugu biak, zeinek bere saila duela.

Ezaugarri semantiko horiek ezaugarri formal jakin batzuetan oinarritzen dira, ondoko eskemak erakusten duen bezala:

Oinarrizko moduak, morfemak eta moduen oinarrizko ezaugarriak

Indikatiboa da [+gerta] moduen oinarrizkoa; hari morfemak erantsita eratzen dira menturazkoa eta baldintza gertagarrikoa.

Subjuntiboa da [-gerta] moduen oinarrizkoa; hartatik eratorritako ‘subjuntibo moztuan’ oinarrituta eratzen dira ahalezkoa, baldintza ebentualekoa, inperatiboa eta iusiboa.

Morfemei dagokienez, -en/-ela marka duten moduetako aldiek menderatzaile bi horietako bat daramate, agerian edo ezabatua: [-gerta] dira. Aurrera segitu aurretik esan dezagun, zernahi gisaz, ezin direla nahasi, hemen, “etorri dela” mendeko perpaus konpletibo arrunta, eta “etor dadila”, azkeneko hau baita modu aldetik markatua. Hemen subjuntibozko forma horietaz ari gara:

• -en/-ela menderatzailea agerian, subjuntiboak bakarrik darama.
• “Zero” marka dutenek ‘subjuntibo moztua’ dute oinarrian, hau da, -en/-ela menderatzailea agerian ezabatua duen subjuntiboaren ‘adizki-zatia’:
  • dadi(n)→ dadi- : [da(d)iteke, ahalezkoa]
  • zaitez(en) → zaitez- : [zaitez, inperatiboa]

‘Subjuntibo moztuan’ oinarritzen diren adizkiek ‘mendekotasuna’ galdua dute, baina indarrean dute [-gerta] izatea.

• Agiantasuneko -ke- morfema: ‘mentura’ edo ‘ahala’ adierazten du.
• Baldintzako ba- morfema: ‘baldintza gertagarria’ edo ‘baldintza ebentuala [gertagarritasuna suposatzen ez duena]’ adierazten du.
• Aginteko be- morfema: mintzalagunaz besterentzat eginiko agindua adierazten du.

Eta ezaugarriei dagokienez, badira hiru ezaugarri adizki jokatu guztiek dituztenak:

• aditzaren oinarri lexikoa
• pertsona marka(k)
• aldi nagusiaren marka

Gainerako ezaugarriak dira moduak bereizten dituztenak.

Aurreko atalean sailkatutako moduek aditz-aldi bat baino gehiago dituzte, eratze-forma, aspektu eta aldi nagusi desberdinen araberakoak [oinarri lexikoa eta pertsona morfemak alde bat uzten ditugu hemen ere, horiek aditz-aldien paradigmei baitagozkie]:

• Formari dagokionez, bitarikoak izan daitezke: trinkoak (T) eta perifrastikoak (P).
• Aspektua: [+gerta] moduetako aldiak aspektudunak dira; [-gerta] moduetakoak aspektugabeak.
• ‘Aldi nagusiak’ hiru dira: orainaldia, iraganaldia eta alegialdia.

Hona hemen [+gerta]modukoen saila biltzen duen eskema orokorra:

Adibideak:

• Miren korrika dator/zetorren.
• Jon etorri da/zen.
• Hortik datorke/zetorkeen/letorke agian, elkartzeko gogorik ez izatea.
• Miren dateke lanpostu horretarako egokiena.
• Koldok ikusi du.
• Lehendakariak darama kontu hori.

Eta ondoren [-gerta] modukoen saila biltzen duena:

Laburdurak:

• -en/-ela, -ke-, ba-, be-, *: aurreko eskemarenak berak.
• T: trinkoa
• P: perifrastikoa
• -TU partizipio burutua: galdu, ibili, egin, igaro, atera…
• -TZEN partizipio burutugabea: galtzen, egiten…; bizk: pentsetan…
• -TUKO geroaldiko partizipioa: galduko, joango; galduren, eginen…
• Aditzoina: gal, ibil… [mendebaldean, honen lekuan -TU partizipioa]

Adibideak:

• [ikus dezazuen] egin dugu hau
• [datorrela berehala]
• [hau beste era honetara ere egin liteke]
• [has zaitez lanean]
• [etor bedi guregana]

Aldien aspektua

[+ gerta] moduetakoak, -en/-ela menderatzailea ez dutenak, aspektudunak dira:

• trinkoak: aspektu markarik ez agerian ('puntuala'). ['puntuala' esaten diogu, 'jarraikorra' ere izan daitekeen arren].
• perifrastikoak: aspektu markatuak (-TU, -TZEN, -TUKO); izan/*edun laguntzaileak.

[- gerta] moduetakoak, -en/-ela menderatzailea dutenak, aspektugabeak dira:

• menderatzailea agerian duena [subjuntiboa]:
  • trinkoak: indikatiboa+-en/-ela.
  • perifrastikoak: aditzoina; *edin/*ezan laguntzaileak, -en/-ela morfema.
• menderatzailea ezabatua dutenak (*) [subjuntiboa ez besteak]:
  • trinkoak: 'subjuntibo moztua' [dator-]
  • perifastikoak: aditzoina; *edin/*ezan laguntzaileen 'subjuntibo moztua' [dadi-, deza-]

Aldi nagusiak

• orainaldia [-iragana, +oraina]: aldi-morfema adizki barruan, baina ø amaieran. [dator]. 'Ez iraganeko', hau da, orain-geroko gertakariak adierazten ditu.
• iraganaldia [+iragana, -oraina]: aldi-morfema adizki barruan eta -en amaieran. [zetorren]. 'Iraganeko' gertakariak adierazten ditu.
• alegialdia [-iragana, -oraina]: 'iraganaldi moztuan' oinarritua da, hau da, amaierako -en morfemaz gabeturiko iraganaldian (3. pertsona: z- → l-). [zetorren → letor-: letorke, baletor]. 'Alegiazko' gertakari hipotetikoak adierazten ditu, iraganekoak nahiz orain-gerokoak.

Aditz-aldiak, edo aldiak

Hiru aldi nagusiak eta aspektuak edo T/P formak konbinatuz sortzen diren aldi zehatzak dira ['orainaldi burutua', 'iraganaldi trinkoa'…].

• 'Aspektudunek' launa aldi izan ditzakete aldi nagusi bakoitzeko: agerian markarik ez duena bat (T) [dator]; eta hiru markadun (P) [etorri da, etortzen da, etorriko da].
• 'Aspektugabeek' bina aldi dute, gehienez ere, aldi nagusi bakoitzeko, (T) eta (P) [datorren, etor dadin].

Taula trinko honetatik atera daitezke 'aditz-aldi' guztiak. Aski da aspektu-marka dutenetan hiru aldiak ateratzea: etorri da, etortzen da, etorriko da.

Ondoko ataletan modu bakoitzeko aldi guztiak emango ditugu, bai tauletan bai azalpenetan, deitura eta adibidez hornituak. Aldiak izendatzeko honako irizpideak jarraituko ditugu:

• aurrena modua: indikatiboa, menturazkoa, subjuntiboa…
• ondoan aldi nagusia: orainaldia, iraganaldia, alegialdia.
• ondoan aspektua edo forma:
  • Aspektudunetan aspektua: puntuala ['markagabea' ere dei daiteke], burutua, burutugabea, geroaldia.
  • Aspektugabeetan forma: trinkoa, perifrastikoa.

Hona, beraz:

• etorri da: 'indikatiboko, orainaldi burutua'
• zetorkeen: 'menturazko iraganaldi puntuala'
• etorri balitz: 'baldintzazko alegialdi burutua'
• etor zedin: 'subjuntiboko iraganaldi perifrastikoa'
• …

Mozketak

Moduen azalpenean 'subjuntibo moztua' ikusi dugu, eta aldien azalpenean 'iraganaldi moztua' atera zaigu.

• 'subjuntibo moztua' subjuntiboaren amaierako -en/-ela morfema ezabatua duena da [dadi-, deza-…]; horrekin eratzen dira subjuntiboaz besteko '-gerta' modu guztiak: mendekotasuna galdua dute, baina ez 'aspektugabe' edo '-gerta' izatea.
• 'iraganaldi moztua' iraganaldiaren amaierako -en morfema ezabatua duena da [nintz-, nu-…]; horrekin eratzen dira 'alegialdiak' (3. pertsonako z- → l-).

Subjuntiboko iraganaldiari bi -en dagozkio amaieran, bat subjuntiboarena eta bestea iraganaldiarena; biekin bat egiten da:

• zetor-en-en → zetorren
• zedi-(e)n-(e)n → zedin

Ahalezko eta baldintza ebentualeko iraganei ere bi -en dagozkie, baina agerian -en bakarra dago, oinarrian 'subjuntibo moztua' dutelako; hortaz, agerian geratzen den -en morfema iraganaldiari dagokiona da:

• zetorke-[(e)n]*-en → zetorkeen
• bazedi-[(e)n]*-en → bazedin

Subjuntiboko alegialdiari, 'iraganaldi moztuan' oinarritua denez eta haren amaierako -en morfema ezabatua duenez, subjuntiboko -en bakarrik geratzen zaio:

• nentor-en-[(e)n] → nentorren
• nendi-(e)n-[(e)n] → nendin

Ahalezko eta baldintza ebentualeko alegialdiak, azkenik, 'subjuntibo moztuan' eta 'iraganaldi moztuan' oinarritzen direnez, amaierako -en biez gabetuak dira:

• nentorke-[(en)]-[(en)] → nentorke
• banendi-[(en)]-[(en)] → banendi

Homonimiak

Mozketek inoiz beste forma batzuen forma 'berdinak' eragiten dituztenez, homonimia gertatzen da aldi trinko batzuen artean.

Menturazko eta ahalezko trinkoak homonimoak dira, ahalezkoaren oinarrian dagoen 'subjuntibo moztua' agerian indikatiboaren berdina delako:

• menturazkoa: dator 'indikatiboa' + → datorke
• ahalezkoa: dator- 'subjuntibo moztua' + -ke → datorke

Ez da hori gertatzen perifrastikoetan, aditz nagusia eta laguntzailea desberdinak baitituzte:

• menturazko orainaldi burutua: etorri dateke
• ahalezko orainaldi perifrastikoa: etor daiteke

Indikatiboko eta subjuntiboko iranagaldi trinkoak ere homonimoak dira, subjuntibokoaren amaierako -en biek (subjuntiboarenak eta iraganaldiarenak) bat egiten dutelako, eta hartara batekin geratzen da, indikatibokoa bezala:

• indikatiboa: zetor-en → zetorren
• subjuntiboa: zetor-en-en → zetorren

Bi aldi horien formen homonimo dira, halaber, subjuntiboko alegialdiaren 1. eta 2. pertsonak [3.ekoak ez, z- → l aldaketa egiten delako]:

• indikatiboko iraganaldia: nentor-en → nentorren
• subjuntiboko iraganaldia: nentor-en-en → nentorren
• subjuntiboko alegialdia ['iraganaldi moztua']: nentor-en-(en) → nentorren

Indikatiboko 2. pertsona eta inperatiboko trinkoa ere homonimoak dira, azken hori 'subjuntibo moztuan' oinarritzen baita:

• indikatiboa: zatoz
• inperatiboa: zatoz-(en) → zatoz

Indikatiboko eta gainerako modu aspektudunen adizki trinkoetan hizketa-unea da iraganaldiaren eta orainaldiaren arteko muga. Adizki horiek gertakari puntuala adierazten dutenez, ulertzekoa da hizketa-unea bera izatea esandako aldi nagusi bien muga. Une harkako gertakariei orainaldia dagokie (a); hura baino lehenagokoei, guztiz hurbilak izan arren, iraganaldia (b-d):

• a. Horra, hemen dago.

Baina:

• b. Atzo hemen zegoen.
• c. Gaur goizean hemen zegoen.
• d. Oraintxe hemen zegoen.

Zenbaitetan, hala ere, gertakari jarraikorra adierazten dute adizki trinkoek; hortaz, hizketa-unea barnean duten gertakari jarraikorrei ere orainaldia dagokie (a-b), eta une hura barnean dutela adierazten ez dutenei, berriz, iraganaldia (c-d):

• a. Aurten gauzak gaizki dabiltza. ['hizketa-unea' barne dela]
• b. Gaur haserre dago.

Baina:

• c. Aurten, zu etorri arte, gauzak gaizki zebiltzan ['hizketa-unea' barne ez dela]
• d. Gaur goizean ikusi dudanean haserre zegoen.

Denbora gabeko egia orokorrak (a) eta hizketa-unea barnean duten gertakari 'mugagabeak' (b) ere orainaldiaz adierazten dira:

• a. Urak dakarrena urak daroa.
• b. Afrikan leku zoragarriak daude.

Kontuan izan behar da nahi izan, uste izan, merezi izan, ari izan eta horrelako perifrasiek trinkoen jokabidea dutela izan-en partizipiorik gabe erabiltzen direnean: nahi du, uste zuen, merezi dute etab. -horien forma 'perifrastikoak' nahi izan du, nahi izaten du eta nahiko du gisakoak dira-.

Hizketa-uneko gertakari 'puntualak' (a) eta hura barnean duten 'jarraikorrak' (b) orainaldiaz adierazten dira hauetan ere:

• a. Hartu aterkia, euria ari du.
• b. Aspaldi honetan atertu gabe ari du euria.

Hizketa-unea baino lehenagokoak, berriz, iraganaldiaz adierazten dira, haren hurbilekoak barne:

• c. Atzo, pasiatzera irten nintzenean, euria ari zuen.
• d. Orain minutu gutxi euria ari zuen.

Indikatiboko eta gainerako modu aspektudunen adizki perifrastikoetan, berriz, hizketa-uneak berak ez, baina hizketa-unearen denbora-esparruak erabakitzen du bi aldi nagusien bereizketa. Esparru hori baino lehenagoko gertakariak iragana dira, eta 'iraganaldiko' laguntzailea dute (a-b); esparru honetakoak (c-d), berriz, edo horren ondokoak (e-f) ez iranaga dira, eta 'orainaldiko' laguntzailea dute:

• a. Atzo berandu etorri zinen. [esparrua: hizketa-uneko eguna]
• b. Iaz neguan egin genituen oporrak. [esparrua: hizketa-uneko urtea]

Eta:

• c. Gaur berandu jaiki naiz. [esparrua: hizketa-uneko eguna]
• d. Aurten diru asko galdu dut. [esparrua: hizketa-uneko urtea]
• e. Bihar berandu jaikiko naiz.
• f. Datorren urtean diru asko irabaziko dut.

Gogoratu, beraz, hau:

• Gaur goizean jende asko ZEBILEN azokan.
• Gaur goizean lan asko EGIN DUT.
• Gaur goizean euria ARI ZUEN.
• Gaur goizean euria EGIN DU.

Hizketa-unearen denbora-esparrua ez da beti bat. Hiztunak berak seinalatzen du esaldi du esaldi bakoitzean zein den esparru hori, berariaz adierazita (gaur, atzo, aste honetan, aurten, iaz, gaztetan…) edo testuinguruaren bitartez.

Denbora-esparrurik txikiena eta besterik ezean ulertzen dena eguna da: hizketa-uneko egunari eta handik aurreko denborari dagokio orainaldia (gaur→); hizketa-uneko egunaren bezperari eta handik atzekoari, berriz, iraganaldia (←atzo).

Baina astea, hilabetea, urtea eta mendea ere izan daitezke hiztunak seinalaturiko esparruak. 'Astea' aukeratzen badu, hizketa-uneko asteari eta haren ondoko denborari dagokio orainaldia (aste honetan→); aurreko asteari eta haren atzekoari, berriz, iraganaldia (←joan den astean).

Badira horiek bezain zehatzak ez diren denbora-esparruak ere. Kirola egiten nuenean, alaiago egoten nintzen dioenak bere 'kirolari-garaia' aukeratu du iraganeko denbora-esparru bezala, 'kirolik egiten ez duen' oraingo garaitik bereiziz. Dirua irabazten dudanean etxe berria erosiko dut dioenak, berriz, 'dirua irabaziko duen denbora-esparrua' aukeratu du, hizketa-unearen ondoren izango dena eta, hortaz, 'orainaldiko' laguntzailea eskatzen duena.

Hona eskema:

Hona hemen adibide batzuk:

Mendebaldean aski zehatz betetzen da esandako komunztadura. Iraganeko gertakariak adierazteko 'iraganaldiko' adizkiak erabiltzen dira, eta ez iraganeko gertakariak adierazteko 'orainaldikoak':

• Atzo hasi nintzen lanean / Gaur hasi naiz lanean.
• Joan den astean jaio zen / Aste honetan jaio da.
• Iaz erosi nuen etxea / Aurten erosi dut etxea.

Ekialdean orainaldiko komunztadura beti gordetzen da (*gaur hasi nintzen; *aste honetan jaio zen…), baina iraganekoan orainaldiko adizkiak erabiltzen dira inoiz:

• Atzo zure laguna izan da gurean.
• Joan den astean ez du euririk egin.
• Joan den hilabetean ez dugu ikusi.

Horrelakoak entzuten dira inoiz gainerako euskalkietan ere, ohikoak ez diren arren. Inguruko erdararen eragina izan daiteke erabilera horren atzean, edo iraganeko gertakariak hizketa-unean gordetzen duen inplikazioa eta loturarena.

Alegialdiak, gorago esan dugun bezala, ez du ez oraineko ez iraganeko markarik, eta hortaz, markatua ez denez, bai iraganekoa bai orain-gerokoa izan daiteke. Gehienetan orain-geroko denboran kokatzen du alegiazko gertakaria: orain baletor, bihar baletor, noizbait baletor…; orain etorriko balitz, bihar etorriko balitz, noizbait etorriko balitz…; orain etor liteke, bihar etor liteke, noizbait etor liteke…

Aspektu burutuko alegialdiak, hala ere, hizketa-unea baino lehenagoko iragana seinalatzen du, 'gertagarritasuna' horretan geratu dela adierazita, 'gertagarritasunetik' 'gertatzera' igaro gabe: oraintxe etorri balitz, atzo etorri balitz, noizbait etorri balitz…

Hipotesirik edo alegiarik gabeko 'gertatzea'adierazten duen indikatiboak ez du, bistakoa denez, alegialdirik. Eta orain-geroko aldia baizik adierazi ez dezaketen inperatiboak eta iusiboak ere ez.

— Egilea: Jose Antonio Mujika