Emendiozko lokailuek osatzen dute lokailuen arteko lehenbiziko saila. Argitu dezagun, hasteko, zer esan nahi duen “emendio” hitzak. OEHn ikus daitekeenez, emendioa ez da, batzuetan nahiko bide okerretik erabili izan den bezala, zerbait zuzentzea, baizik zerbait gaineratzea.

Baditu, bai, beste adiera batzuk ere, baina emendiozko hitza “gaineratu” aditzaren esanahiarekin lotua da. Hori dela eta, emendiozko lokailuak dira, hain zuzen ere, testuaren osotasuna, diskurtsoaren osotasuna kontuan harturik, lotura egitean zerbait gaineratzen dela adierazten dutenak. Zerbait gehitzen dela adierazteko erabiltzen dira holakoak.

Badira zenbait hitz, lokailu nahiz juntagailu izan daitezkeenak. Nabarmena da, gehitze puntu hori emateko eta hitza. Juntagailua izan daiteke, noski (ikus hurrengo testuak):

• Miren etxean sartu zen, eta atea irekia ikusi zuenean lasterka joan zen bere gelara.
• Batzuetan zalantzekin ibiltzen da beti Koldo, eta holakoetan hobe bakean uztea.
• Polemika hori pozoitsua da erabat, eta bizi garen garai hauen miseria erakusten du. (Lekuak, Atxaga)
• Izan ere, hain eremu txikian hizkera asko eta oso nabarrak, bata bestearen aldean desberdin samarrak agertzen zaizkigu eta, jakina, hizkuntza desegituratuta eta hondatuta dagoela erakusten du hainbeste hizkera egoteak. (Euskalkiak, Zuazo, K.)

Baina lokailua ere izan daiteke, testu edo diskurtso mailako loturak ezartzen dituena, testuaren “hariari” eusten diona:

• Hori, egia esan eta gezurrik esan gabe, ez da batere ongi egina: Eta bide horretatik segituz gero, batek daki zertan bukatuko den kontua.
• Behin baino gehiagotan galdetu zuen nor hasi ote zen kontu horrekin. Eta galderaren erantzunik ez bazuen aurkitu ere, beti izan zuen gogoan nor izan zitekeen horren eranztule eta arduraduna.
• Eta Miguel Angel Blanco hil zutenak, nola izan ote ziren horretarako gai? Zaila da galderari aurre ematea. (Lekuak, Atxaga)
• Eta beste horrenbeste haien “simetrikoek”, plano berean baina beste aldean dagoen jendeak, Lasaz eta Zabalaz gogoratu nahi ez dutenek. (Lekuak, Atxaga)

Jakina, testu horietan eta hitz gehiago dago, baina hemen perpaus mailako edo testu mailako eta hitzak bakarrik hartu ditugu kontuan. Ikusten denez, kasu horietan, lokailutzat jo dugun eta hitza juntagailu ere izan daiteke.

Ez da hori gertatzen dena dela, beste hitz batzuekin, hitz batzuek lokailu hutsak baitira, ez besterik. Holakoak ditugu bestalde edo behintzat bezalako lokailuak. Jakina, badira beste batzuk anbiguoak direnak, baina anbiguotasun hori ez datorkie lokailu eta juntagailu izateko duten aukeratik. Batzuetan, hitz bat adizlagun izan daiteke, eta aldi berean, baina beste testuinguru batean, lokailu ere bai:

• Mahai gainera igo zen katua. → adizlaguna
• Katua, gainera, mahai gainera igo zen. → lokailua

Lehenbiziko kasuan gainera hori adizlagun arrunta da, mendira edo etxera bezalakoa, edo postposizio bat, nahiago bada. Bigarrenean, ordea, aski desberdina da, lokailu hutsa baita. Adibideak esaten digu zerbait gertatu dela lehenik (hori ez dakigu zer den, eta testu osora, ingurura, joan beharko genuke, eta horretaz gain, horretaz aparte, katua mahai gainera igo dela. Hori da lokailuak adierazten duena, zerbait emendatu dela, alegia, zerbait gehitu dela, gehitze hori aski neutroa den arren.

Emendiozko lokailuak honela sailkatzen ahal ditugu:

Ikusten denez, bi multzo egin dira hor. Forma aldetik, adizlagunak dira gehienak, adizlagun lexikalizatuak, adberbio izatera pasatu direnak (gainera, bestalde,…). Beste batzuk partikulak dira (eta, ere). Bestetik, ez dira guztiak pare-parekoak: ezkerreko zutabeari dagokionez, eta eta ere besteekin konbina daitezke, baina ez besteak elkarren artean (edo, ez dira hain erraz konbinatzen, ez da inondik ere hain arrunta hori egitea):

• Eta, gainera, gure anaia abila da ikaragarri.
• Etxea ez da txikia. Zabala ere, gainera.

Esanahiari dagokionez, ezkerreko zutabekoak neutroak dira, egiten den gaineratzea gehitze hutsa baita, beste inolako adierarik gabe. Aldiz, eskuineko zutabekoek zerbait gaineratzen dute, baina gaineratzearekin batera, beste ñanbardura bat ezartzen diote aurrean esandakoari: kontzesio kutsua batzuetan, baldintzakoa besteetan, eta abar. Horregatik bereizi dira bi zutabe horiek. Ikus ditzagun ondoren emendiozko lokailu nagusiak.