ordea, berriz, ostera

Ordea, berriz eta ostera aurkaritza lokailuen ezaugarriak emango ditugu atal honetan.

Forma aldetik bistan da orde izenean (izenondoa ere izan daiteke) oinarritzen dela:

• Galdu nizun liburuaren ordea emango dizut.
• Zure ordez beste batek egingo du hori.
• Gauzak horrela, aita orde neronek egin beharko dut.

Bestetik, ordea eta ordean dira lokailu honek hartzen dituen bi formak, bigarrena mugatuagoa bada ere, eta lapurterara, batez ere, mugatua. Aurkaritzako lokailuen sailean gaudenez, berehala ikusten da lokailu honek bata bestaren kontra bezala jartzen dituela, kontrastean, bi perpaus edo bi testu. Bigarren perpausaren barnean joaten da gehienetan:

• Alde batetik, diruz okitua da gizon hori; bestetik, ordea badirudi min ematen diola eskuak diru zorrora eramaten duen bakoitzean.
• lanean asko mintzo da sakelako telefonotik; etxera joanik, ordea ez du maite bat ere telefonoa hartu eta berriz ere hizketan hastea.

Kontrakotasun edo kontraste hori agerian geratzen da adibideetan: Diru asko du gizon horrek, baina kosta egiten zaio gauzak ordaintzea, lehenbiziko adibideak esan nahi duena. Bigarrena, berriz, norbaiti buruz ari da, eta norbait horrek asko erabiltzen du telefonoa lanean, baina etxean ez zaio gustatzen. Ikusten den gisan, bi adibideetan ordea lokailuaren ordez baina juntagailua erabiliko bagenu, esaldiak ez luke bere zentzua galduko. Kontraste hori markatzeko, esan bezala, bigarren perpausean ageri da arruntean, osagai baten ondoren. Osagai hori mintzagai hanpatua bezala ageri zaigu.

Baina hori esanik, aipa dezagun, tokiari dagokionez, askatasun handia erakusten duela osagai honek. Goiko adibide bera erabil dezakegu hau erakusteko:

• Alde batetik, diruz okitua da gizon hori; ordea, bestetik, badirudi min ematen diola eskuak diru zorrora eramaten duen bakoitzean.
• Alde batetik, diruz okitua da gizon hori; bestetik, badirudi, ordea, min ematen diola eskuak diru zorrora eramaten duen bakoitzean.
• Alde batetik, diruz okitua da gizon hori; bestetik, badirudi min ematen diola, ordea, eskuak diru zorrora eramaten duen bakoitzean.
• Alde batetik, diruz okitua da gizon hori; bestetik, badirudi min ematen diola eskuak diru zorrora eramaten duen bakoitzean, ordea.

Lehen esan dugu ezkerrean uzten duen osagai hori mintzagai hanpatua dela. Baina adibideetan ikusten denez, ez da beti mintzagaia. Hori da, hain zuzen ere, goiko adibideek erakusten dutena, nahiz bigarren esaldiko lehenbiziko osagaiaren ondotik erabiltzen dugunean, joera handia dela ezkerrean uzten duen osagai hori mintzagaitzat hartzeko. Egia da, dena den, askoz ere gutxiagotan ikusiko dugula galdegaiaren eta aditzaren artean. Bada, hala ere salbuespen bat, itxuraz bederen:

• nork har dezake erabaki hori?

Perpaus horretan, ez da esan beharrik, galdetzaileak hartzen du galdegaiaren tokia, galdetzailea bera da galdegaia. Ikusi, hala ere, ondoko adibidea:

• ezinbestekoa ikusten dugu zirt edo zart erabakia hartzea. Nork, ordea har dezake erabaki hori?

Badirudi hor ez dagoela debekurik, hain zuzen ere, galdetzaileen kasuan, galdetzaile horren eta aditzaren aitzinean agertzeko, beraz, galdegaiaren eta aditzaren tartean agertzeko. Hortaz, hitz batean biltzeko, esan dezagun askatasun hanbdia duela: hasieran, tartean, nahiz perpaus amaieran erabil daiteke. Egia da perpaus hasierako adibideak anitzez ere urriagoak direla (nahiz badiren adibideak tradizioan eta gaurko idazleen artean ere).

Gainerako lokailuekin gertatzen den gisan, juntagailku baten ondoan ere aurkituko dugu arazorik gabe, nahiz ez diren elkarren segidan ageri (elkarren segidako adibideren bat edo beste bada tradizioan, baina ez gaur egun), tartean osagai bat baitaramate arruntean:

• Lehen ere entzun dugu hori; baina, zuk, ordea, zer pentsatzen duzu horretaz?
• Baina guk ez dakigu, ordea, nondik atera duen kontu hori.
• Peruk ez zuen holakorik uste; baina bai, ordea Koldok.
• Baina hortik, ordea, hobeki ikusiko duzu.

Ez da baina lokailu honekin ageri den juntagailu bakarra. Beste batzuekin ere aurkituko baitugu:

• Mendian ibiltzeko gogorik ez zuen batere, eta bai, ordea, itsasoan barneraino sartzeko.

Beste lokailu baten arrimuan ere erabiltzen da behin baino gehiagotan

• Dena den, ordea, beti berandu etortzen da
• Hipotesiak ongi argudiatu behar dira; hala ere, ordea, batzuek ez dute kasurik egiten eta argumentu ahulekin funtsatzen dituzte.
• Arratsaldean etortzeko zen; hala ere, 5ak aldera deitu zuen, ordea, matxura batek geldiarazia zuela autobidean.

Berriz lokailuaren oinarrian berri izenondoa dago. Izenondo honek, lexikalizaturik, “berriz” aditzondoa ematen du:

• Pello prest dago berriz ere egiteko hori.
• Berriz esan zuen gauza bera.

Eta berriz aditzondoa, lokailu bezala erabiliz gero, esanahia aldatzen du, eta aipatu dugun kontraste mota hori markatzeko erabiltzen dugu hiztunok. Ondoko adibide hauetan, esaterako, bi berriz horiek ikusten ahal dira:

• Egitura nagusiek bigarren eta hirugarren mailako egiturak sortzen dituzte, eta haiek, berriz, egitura nagusietara daramate berriz, eta hala dira elkarri lotzen eta elkarren eraginez aurrera egiten dute, ugaltzen eta kateatzen dira eta, azken batean, alde askotako egitura bat eratzen dute. (Parmako kartusia, Stendhal / Jon Muñoz)
• Zuk, berriz, berriz ere egin beharko duzu ariketa hori.
• Berriz jaio, eta berriz hil beharko luke horrek, berriz, iritzia aldatzeko, aski burugogorra baita.

Aurkaritzako lokailu hauek guztiak nahi hurbil da, esanahiari dagokionez, bata bestetik: ordea, aldiz, berriz, aitzitik. Zaila gertatzen da haien arteko desberdintasunak modu garbian bereiztea. Dena den, berriz eta ordea ez dira guztiz parekoak. Ikus ditzagun honako adibide hauek:

• Mireni hondartza gustatzen zaio; Patxik, ordea, mendia nahiago.
• Mireni hondartza gustatzen zaio; Patxik, berriz, mendia nahiago.

Bada desberdintasunik hor? Bada, aski azalekoa da, zalantza gabe. Lehenbizikoan badirudi hiztunak kontrastean jartzen dituela bi egoera: bigarren perpausak lehenbizikoan esandakoa ukatu bezala egiten du. Aldiz,bigarren adibidean esan liteke bigarren perpausak lehenbizikoan esandakoa osatu bezala egiten duela. Ñabardura hauek honako beste adibide honetan beharbada argiago geratzen dira. Jo dezagun adiskide batzuekin gaudela hizketan, eta horietako bat kezkatua dagoela, gaizki pasatzen, arazo larri bat duelako, eta ez duela ezer ere esaten elkarrizketan. Biharamunean norbaitek esaten digu zer gertatzen zitzaion. Holako egoera horretan nik hau erantzun diezazioket:

• - Gaizki zegoen seguru. Guri, ordea, ez zigun deusik esan.

Baina nekez esan nezake beste honako hau, esanahi berberarekin bederen:

• -*Gaizki zegoen, seguru. Guri, berriz, ez zigun deusik esan.

Ordea lokailuari buruz mintzo garenean esaten den gisan, ordea eta baina aski hurbilekoak dira elkarren artean. Baina ez dira hain hurbilekoak ordea eta berriz.

Lokailu hau arruntean perpausaren osagairen baten ondotik jartzen dugu, ez ditugu honekin hasten perpausak. Beti bezala, testuko beste perpaus bati egiten dio erreferentzia: perpaus horiek molde edo egitura antzekoa dute, eta kontrastea markatzen du, ondoko adibideetan ikusten den gisan:

• Miren handia da. Patxi, berriz, txiki-txikia.
• Himalaiako mendiak oso garaiak dira. Donostiakoak, berriz, ez dira hain handiak.

Adibideetan ikusten denez, berriz lokailuaren ezkerraldean geratzen dena mintzagaia da. Horrela, baldintza perpausak, mintzagaiaren tokian ageri direnez, ez da harritzekoa baldintza perpausen ezkerrean ere ikustea lokailu hau:

• ongi bada etorriko da; gaixorik bada, berriz, nekez ikusiko dugu.
• errepidean eskuin aldetik ibiliz gero, ez duzu arazorik izango; ezkerretik sartzen bazara, berriz, berehala aurkituko duzu autoren bat aurrez aurre.

Orain arte eman ditugun adibide guztietan, lokailuaren ezkerreko osagaia nahiko sinplea da. Nolanahi ere, osagai bakarra. Baina hori ez da nahitaez hola gertatzen beti, batzuetan osagai hori aski luzea izan baitaiteke:

• Europako Batasuna oso herrialde gutxik bultzatu zuten hasieran. XXI. mendea hasi zenerekano, berriz, aise herrialde gehiago besarkatzen zituen barnean.

Zuzenean aditzaren ondotik ere erabiliko dugu batzuetan, gehienetan kopulatibo aditzaren ondotik:

• Apustua zela eta, ehun euro utzi zituen mahai gainean; mila euro izan zen, berriz, gero apustua irabazi ondoren sakelan sartu zuena
• Hamaika aldiz igoa zuen mendi galiur hura arazorik gabe; hamabigarrenean, berriz, muturkatu eta maldan behera erori zen.

Aditza isiltzen duguneko adibideak ere ez dira falta:

• Joanesi beti gustatu izan zaio parrandan ibiltzea; Maddaleni ez, berriz.

Beste lokailu batzuen kasuen ere ikusi dugunez, lokailu hau ez dugu aurkituko galdegaiaren eta aditzaren artean, non galdegaia ez den galdetzailea bera:

• Mikelek Andaluziara joateko asmoa du aurtengo udan; nora, berriz, zuk?

Hala nola aditzondoaren inguruan ere batzuetan:

• Orain dela urte batzuk hasi ziren gazteak herrietako ohiturak berreskuratzen; hala nola, berriz, aurten lotu dira dantza batzuei.

Lokailu guztietakin gertatzen den gisa, lokailu hau beste lokailu baten ondoan ere erabiltzen dugu, eta juntagailuekin ere:

• Dantzen ohitura mantendu da. Eta erlijioa, berriz, ahuldu du da azken honetan.
• Eta orain, berriz, ez dakigu nola erantzun horri.
• Bestetik, berriz, urrundu egin zen amagandik eta azken urteetaraino ez zuen harekin harremanik izan.

Izatez, aditzondoa da “ostera”. Edo adizlagun lexikalizatua, nahi bada. Hau esan nahi dugu: mendira esatean, hitz horren azpian mendi + “beste zerbait” (-ra, kasu horretan) bereizteko gai gara. Baina ez dugu holakorik ikusten, ez erraz behintzat ostera entzutean:

• Ostera itzuli zizkion neska hark gaztaroko egun ederrak.
• Ez ginen ausartu ostera joaten, gauzak nola gertatzen ziren ikusirik.

Perpaus horietan bistan da ostera aditzondoa dela: “atzera itzuli zizkion”, “gibelat itzuli zizkion” esan daiteke hor. Adizlagun bai, nahi bada, baina aski lexikalizatua. Horregatik esaten diogu aditzondo. Aditzondo hau lokailu gisa erabiltzen da, batez ere mendebalean:

• Ederto bizi haiz hi; ni, ostera, ikusten duk zertan geratu naizen.
• Maisuak hala esaten du; ikasleek, ostera, ez diote kasurik egiten.
• Zuberoan, ostera, “bürü” bezalakoak ere entzuten dira egunero.

Perpausean hartzen duen tokiari dagokionez, oso arrunta da mintzagai hanpatuaren ondoren erabiltzea. Halaxe ageri da ikusi ditugun azkeneko bi adibide horietan ere. Baina, zati handiak izan ditzake, dena den, ezker aldean, eta batzuetan lokailu honek has dezake besterik gabe perpausa, ondoko adibideetan ikusten den gisan:

• Arkitekto horrek, eta urtearen garai honetan, ostera, ezezkoa emango dizu.
• Koldo berehala hasi zitzaion mokokan. Ostera, Mirenek ezin izan zion ezer ere esan hori entzun zionean.