aldiz, aitzitik

Aldiz eta aitzitik ere aurkaritza lokailuak dira.

Lokailu hau ere, formari dagokionez, nahiko gardena da: aldiz adizlaguna dauka oinarrian eta aldiz adizlagunaren azpian izen arrunt bat dago:

• 60ko hamarkada aski aldi berezia izan zen.
• Aldi hartan ez zen inor ere etorri.
• Bi aldiz ikusi dugu aurten.

Behin bere adizlaguntasuna galdurik, ordea, eta lexikalizaturik geratu ondoren, lokailu aske bihurtu zaigu eta hitz beregain bezala dabilkigu hizkuntzan “aldi”rekin erkatuta, beste esanahi bat duela. Horregatik diogu lexikalizatuta dagoela. Lexikalizaturik geratzen diren hitzen edo esaerek alde batera utzi dute jatorria eta berez hartzen dute indarra, modu autonomoan. Hori da, hain zuzen ere, Iparraldetik abiatu eta idazleen artean hain hedaturik dagoen aldiz honekin gertatzen dena:

• Ane prest zegoen arazoa hantxe berean konpontzeko. Mirenek, aldiz, uste zuen hobe zela biharamunean saiatzea konpontzen, lasaitasun pixka batekin.
• Patxi hiru aldiz igo zen Kilimanjarora. Jon, aldiz, behin bakarrik.

Adibide horietan ikusten da, kokaguneari dagokionez, beste lokailuekin bezala, arruntean baduela beti osagai bat aurretik. Eta osagai hori mintzagai hanpatua da. Jakina, osagai bat baino gehiago ere izan dezake, edo zuzenean perpausa bera lokailuarekin hasi zuzenean (azkeneko erabilera hau ez da hain arrunta, baina ez dira adibideak falta). Hori da hurrengo bi adibideetan ikus daitekeena:

• Jonek erantzun zuen berehala etorriko zela. Mirenek, hori guztia entzun zuenean, eta kontuan izanik aurreko egunean gertatu zena, aldiz, une hartan ezin zuela holakorik egin esan zuen.
• Egia da batzuek presaka ibiltzen direla, lasterka, errepidean, etxetik berandu atera balira bezala. Aldiz, gidari guztiak ez dira holakoak, eta mantso ibiltzen direnak ere aurkituko dituzu.

Ez dira falta tradizioan ezkerreko osagai hori “hausten” duten idazleak, aldiz osagaiaren barnean sartzen dutenak, alegia:

• Jonek erantzun zuen berehala etorriko zela. Mirenek hori guztia, aldiz, entzun zuenean, une hartan ezin zuela holakorik egin esan zuen.

Adibide horretan aldiz lokailua tartean ageri da, osagaia hautsiz bezala. Kutsu literario handiagoa duela esan daiteke.

Batzuetan bai edo ez, baiezko eta ezezko partikulekin erabiltzen dugu:

• Koldok ez zuen deusik esan; bai, aldiz, Josebak, bortizki erantzun baitzion.
• Jose Antoniok txintxo-txintxo bete zuen agindutakoa; ez, aldiz, Pellok.

Adibide horietan ikusten da aditza bera ere isil daitekeela. Esan dezagun, azkenik, beste lokailu batzuekin, edo eta juntagailuarekin ere erabiltzen ahal dela:

• Bestetik, aldiz, konfiantza eskasa du horrek manifestazioekin.
• Behorra larrean utzi dute, eta, aldiz behia ez dute etxetik atera.

Adibide gehiago:

• Adibide klasikoak:
  • Baiña […] bere herria eta herriko lurrak bistatik galduz gero, itzultzen da bertze alderat, ioan behar duen eta dohan lekhu hartarat: eta han aldiz, bere begiak eta gogoa ere ibentzentu. (Guero, Axular)
  • Boltixura heldu da kadira batekin
    Eta erraten darot: “Yar zaite hor, Pattin”!
    Nik aldiz erresposta: “Milesker Kattalin”
    “Othoi, laster zatozkit gosariarekin”. (Piarres Adame, Elissamburu, J. B.)
• Gaurko adibideak:
  • Valladoliden, aldiz, ez oso ondo: hiru mila meatzari armatu bidaliko ditiagu gureak indartzeko. (Esperantza, Andre Malraux / Zabala, K.)
  • Orain, aldiz, barandako harri berriaren azpian dagoen murru ikaragarria aztertzera joango naiz, gelatik irteteko gauza izango naizen orduko. (Parmako kartusia, Stendhal / Jon Muñoz)
  • Etxe bakoitzaren aitzinean dantza zenbait eskaintzen dute eta etxekoek aldiz emaiten ordainez lukainka, zingarra, arroltzeak edo beste edozein gauza, berdin sosa ere. (Luzaiden gaindi, Aintziburu, A. / Etxarren, J. B.)
  • Eta nola herria beti herria baita eta etsaiak aldiz beti etsaiak, Eskualdunek buru egin zioten Españolari. (Janpierre Arbelbide, Arbelbide, X.)
  • Bestetik aldiz milafrangar mutil sanoa, beti prest dena pilotari mazelako baten emateko, bera dagon lekutik, izan xutik edo beste nunbait. (Bego, “Berezkoen buruz-buruka eta profesionalen ondar…”, Herria)

Adizlaguna da forma aldetik, ikusten den gisan, -tik atzizkia daramala (“menditik” bezala). Aurkaritzako lokailua izanik, badu berezitasun bat beste lokailuekin erkatzen badugu. Anitzetan, kontrakotasun hori aurreko ezezko perpaus batekin egiten du, eta lokailu hau hasieran jartzen dugu:

• Haserretzen bada, ez da erraz baretuko; aitzitik, haren kolerak gero eta bortitzago izatera jotzen du
• ekonomialariek ez diote krisiari irtenbiderik aurkitzen; aitzitik, ez dira batere gai izan gauzak nondik nora doazen ikusteko.

Perpausaren ezezkotasun hori ez da beharrezkoa formalki hala izatea, batzuetan perpausa itxuraz bakarrik baita baiezkoa:

• Urrun nauzu halokorik pentsatzeko; aitzitik izan zaitez segur beste bide bat hartuko dudala.

Bistan da hori itxuraz dela baiezkoa, formalki, baina ezezkoa da esanahiaren aldetik: “Ez dut holakorik pentsatuko” edo holako zerbait da. Konturatzen garenez, bigarren perpausa ezezkoa da, eta aurrekoari egiten dio kontra. Begira beste adibide hau ere, hemen ere ber gauza gertatzen baita:

• Pentsatu bezala egiten baduzue, zuen saria izango duzue duda gabe; aitzitik, alferkeriari bide ematen badiozue ez zarete iritsiko joan nahi duzuen tokira.

Esan dugu perpaus hasieran ikusten dugula maiz, baina askotan ageri da, osagai baten ondotik. Osagai hori, ohi bezala, mintzagaia da:

• Haserretzen bada, ez da erraz baretuko; haren kolerak, aitzitik, gero eta bortitzago izatera jotzen du.

Aurkaritzako lokailu hauek guztiak oso hurbil daude elkarren artean, esanahiari dagokionez, atal honetan eman ditugun adibideetan ikusten den gisan. Batzuetan, baina juntagailuarekin batera ikusiko dugu:

• Uste genuen gaitz handi hndi bat gertatu zitzaiola Kattalini; baina, aitzitik, pozik jarri ginen jakin genuenean hori ez zela hola eta Kattalin aski ongi zegoela.
• Elkarren ongarri izanagatik ere, inork ez du heriotzarik famatzen, baina, aitzitik, biziak izen ona du. (Gaur ere ez du hiltzeko eguraldirik egingo, Segurola, I.)