dena dela, dena den

Aurkaritza lokailu hauen inguruan arituko gara atal honetan. Lehenik eta behin, ordea, ikus dezagun bion jatorria zein den.

Esan dugu behin baino gehiagotan lokailuek berez, jatorriz, beste funtzio bat dutela (aditzondoak dira arruntean), eta jatorrizko funtzio hori galdurik, lexikalizatu egiten direla eta diskurtso mailako loturak egiteko erabiltzen dituela hizkuntzak. Aztertzen ari garen lokailuen atal luze honetan behin eta berriz gertatzen da hori. Ikus ditzagun oraingo hauek:

• Dena den bezala ikusteko, hoberena da etxera hurbiltzea.
• Arrazoia dena dela, nik ez dut asmorik zuk diozuna betetzeko.

Perpaus horietan erlatibozko perpausa dugu batean eta bestean, lehenbizikoa moduzko esanahiarekin bada ere (den bezala). Baina bietan dago dena den / dena dela segida, den erlatibozko forma lehenbiziko zatian, eta bigarren zatian den lehenbiziko adibidean eta dela bigarrenean. Ez da dudarik batean perpaus erlatiboetako -(en)n atzizkia ageri dela, eta osagarrietan hain arrunta den -(e)la atzikia bigarrenean. Hor daude, esaterako, bi modu horiek perpaus arrunt gisa. Alde horretatik “datorren datorrena”, “datorren datorrela” eta holakoen parekoa da. Perpausak direla argiago ikusten da pluralean jartzen ditugunean:

• Direnak diren bezala ikusteko, hoberena da etxera joatea oraintxe.
• Arrazoiak direnak direla, ez dizute kasu egingo.
• Jainkoak detzala hitz hunkigarri hok izan direnak diren bezala hedatuak eta gisa bera onhetsiak, bereziki bazter herri guzietan. (Xuri-gorriak, Arbelbide, X.)

Baina kontua beste hau da: dena den eta dena dela hitz segida horiek lexikalizaturik geratu dira euskaraz haien erabilera arruntenean. Eta, egia esateko, haien pluralak ere bai, batzuetan. Hori gertatzen da direnak direla segidarekin. Hona hemen adibide batzuk:

• Urteko azken jardunaldiko emaitzak direnak direla ere, Alaves sailkapeneko lehen postuen barruan helduko da 2005. urtera. (Berria)
• Aitortzen du Euskaltzaindiari dagokiola batere dudarik gabe euskararen grafia, araudi, hiztegi, hizkuntz sorkuntza eta tresneria bideak finkatzea; hizkuntza mintzatuaren erabilera direnak direla. (Herria)
• Haiek direnak direla ere - logelara atera ziren biak, eta aurrez aurre jarri. (Gloria Mundi, Morillo, F.)
• Azkenean saiatuko gara aztertzen nola behar genituzkeen uztartu, direnak direla, bat eta bestea, fededun eta euskal hiztun gareno. (De re publica edo politikaz, Xarriton, P.)
• Posible ote Isaac B. Singerrek aipatutako hura: “Aspaldi konturatua nintzen asmatzen diren guztiak, direnak direla, nonbaiten existitzen direla beti”? (Itzalak, Zaldua I.)

Esan gabe doa, noski, singularrean (dena den, dena dela) askoz ere gehiago erabiltzen ditugula. Batzuetan ez dira, hala ere, lokailu lexikalizatuak:

• […] afektiboa, uste hutsezko senidetasun edo gozotasun bat noiznahi antzeztera txit emana; edo zerutik eroritako aingeru bat bezain zuzen eta txorrotxa (eta, beraz, zu bezalako demoniño batek nekez jasan dezakeena, dela hizkuntza sexistaren polizia bihurtutako printxexita, edo dela jatorrismo amalurtarraren apaiz estralurtarra, edo dena dela)… Baina, esan bezala, hor guaibanakoaz ari gara, eta ez jende guaiaz (Gaur ere ez du hiltzeko eguraldirik egingo, Segurola, I.)
• Harrituta geratzen naiz, nik ahaztua neukan, edo ezer egin gabe, edo konponbidean edo dena dela, eta berak gogoan du, askotan larrialdi batean jartzen nau. (Venezuela, iraultza isilaren hitzak, Aristi, P.)

Beste batzuetan lokailua da, argi eta garbi:

• Argumentu hau egitatean transzendentala den arren, bera beharbadakoa denaren barneko onartezintasunean funtsatzen den heinean, dena dela, hain sinplea eta berezkoa da, non gizakien zentzu arruntenarentzat aproposa gertatzen baita hau bertara gidatu ahala. ( Arrazoimen hutsaren kritika, Immanuel Kant / Ibon Uribarri)
• Gogora dezagun, dena dela, Larramendik nahita handitu zuela euskalkien arteko aldea, euskararen aurkako erasoei aurre egin beharrak horretaratuta. (Euskara batua, Zuazo, K.)
• Aitortu behar da, dena dela, Estrukturalismoarekin abiatu zela XX mendean zehar handiagotu egin zen fonologiaren eta fonetikaren arteko komunikaziorik eza. (Fonetika fonologia hitzez hitz, Oñederra, L.)
• EAEko egoerari dagokionez, dena dela, informazio kontrajarriak daude. (Unibertsitatea eta euskal gizartea, gaur, Perez / Salaburu, P.)

Esan dezagun, azkenik, aurkaritzako balioa izan beharrean, batzuetan kontzesio kutsua ere izan dezakeela lokailu hauek. Horregatik izan dira zalantzak autoreen artean batzuetan juntagailuen artean sailkatzeko, eta beste menderagailu bezala ere. Gauza jakina da kontzesioa eta aurkaritza aski hurbil daudela batzuetan elkarren artean:

• Alemana da, baina badaki euskaraz mintzatzen.
• Nahiz alemana den, badaki euskaraz mintzatzen.

Baina, gure ustez, askoz ere hobeki sailkatuak geratzen dira esapide hauek lokailuen artean, azken batean diskurtso mailako loturak direlako, perpaus multzo bateko haria eratzea zaintzen dutenak. Ikuspuntu horretatik aurkaritza lokailu gisa ageri dira:

• Nekatuta dago. Dena den, lanera joateko asmoa du.

Adibide horretan jatorriz erlatibozko perpaus baten aztarnak erakusten dituen dena horrek aurreko perpausean esandakoa biltzen du.

Idazleen artean “dena”/“dana” batetik, eta “dela/“dala” aurkituko ditugu. Euskara batuan “den” eta “dela” aukeratu dira, eta horiek erabiltzen dira eskuarki gaur egun. Jatorriz ekialdekoak dira. Beste bi aldaerak (“dana” eta “dala”) erdialde-mendebalekoak ditugu.

Joera handia dago egungo euskaran perpaus hasieran jartzeko, bai bata bai bestea. Autore batzuek, gainera, ia-ia beti jartzen dute toki horretan, joera handia dute horretarako:

• Dena den, postariak paketea eramaten duenean, eta bulegoan sailkatu bitartean, traste horrek seinaleak bidaliko dizkigu etengabe. (Arotzaren eskuak, Ladron Arana, A.)
• Dena den, giza itxuraz irudikatu izan du Jainkoa betidanik, eta horregatik ustekabea ez da erabatekoa izan. (Istripuak, Agustin Arrieta)
• Dena den, idazten entrenatu daiteke, eta entrenamendu hori bizitzako helburu bihurtu (, Zortzi unibertso, zortzi idazle, Urkiza, A.)
• Dena dela, ez zen atzerrirako emigrazioa eten, baina aldatu egin zen norabidea; Ameriketara gabe, Frantziako hiri hazietara begira jarri zen: Paris, Bordele, Paue… (Euskara batua, Zuazo, K.)
• Dena dela, zelan ukatu urtebete ospitalean eman duen lagunari elkar ikusten duten lehenengo aldian oroiminerako eskubidea? (Karonte, Luzarraga)

Baina hori ez da ezinbestekoa, perpausaren barnean ere erabitzen ahal baita arazorik gabe:

• Portuko obretan, dena den, Juan Jose Mancisidorrek zeresan handia izan zuen. (Bilbao-New York-Bilbao, Uribe, K.)
• Irri urduria zen, dena den, aitatxiren azpiko izandakoarena. (Mailuaren odola, Epaltza A.)
• Ez du ematen, dena dela, alde handirik dagoenik. (Karonte, Luzarraga)
• Aurretik, dena dela, ETAn sartzera zihoala sorgin batek esan zion… (T (Tragediaren poza), Olasagarre, J.)

Edo perpaus amaieran:

• Nire aitaordea baino aise ere gazteagoa zen, dena den. (Mailuaren odola, Epaltza A.)
• Tira, ez al dizu sekula lorerik bidaltzen, dena den? ( Hona hemen gu biok, Dorothy Parker / Mirentxu Larrañaga)
• Mmm… ea, ikus dezagun -esan nuen-, ea… mmm, barkatu, faborez, non ginen, dena dela? (Amorruaren ume, Jim Thompson / Miel Anjel Elustondo)
• “Dudarik ez da, euskara gehienik laguntzen eta aberasten duen kaseta edo aldizkaria, orain arte segurik, euskara hutsean idatzia dena dela. (Bidegorriak hizkuntzentzat, Aitor Zuberogoitia)

Beste gainerako lokailuekin gertatzen den gisan, maiz juntagailu baten arrimuan ageri dira, arruntean “eta”ren ondoan. Eta beste batzuetan “baina”rekin ere (errazago “dena dela”rekin):

• […] ezin ezagutu dezakezun Tom Hanksen pelikula horretan bezala, Robinson Crusoeren bertsio moderno light bat, Ostiralik gabekoa, protagonista volley-ball pilota bati mintzatzen zaio, pentsa, eta pertsona baten hazpegiak marrazten, zurekin ere horrela ari ote naizen, ez dakit, ez dut uste, baina dena den… isilik hartuko dut arnasa, iristen ari gara-eta, hemen dago Los Husos… haize fina dabil, baina aldapa ez da nolanahikoa, berrogei urteren aldea, harritzekoa ere ez… hator hona, Itzal, utz itzak bakean ahuntz horiek, ez itzak hemendik urrunegi. (Terra sigillata, Arrieta, J. A.)
• Mertxe Oiartzabalek, amaren telefono-deia jaso duenetik, etengabe darabil gogoan orain dela hilabete batzuk kafe-makinaren inguruan izandako solasaldi bat; kafearen inguruko berriketaldi hutsa zen berez, ez munduaren arazo sakonak konpondu nahi lituzkeen hitzaldi mamitsu ustekoa, baina dena dela, berbaldiaren xehetasunak ahazturik izan arren, ondo gogoan du nola, halako batean, kutsu transzendentala eman zion hizpideari bere lankide Lolak. (Bizitza homeopatikoak, Mendiguren Elizegi, X.)
• Baina dena dela ere, gustatzen zaidala uste dut. (Zenbaki lehenen bakardadea, Paolo Giordano) / Biguri, K.)
• Iluntze nabarra eta hor ari da oraindik bera, Josu, Armando eta dena dela, bere asmoen errepublikako sekretario boluntarioa, bere ametsen munduko bidegile bakartia. (Lagun izoztua, Sarrionandia, J.)
• Ez zitzaiola inporta diru gutxiago sartzen bazen etxera, eta, dena dela, beti egin zezakeela gaueko txanda gehiago, galduko zuen apur hura konpentsatzeko edo. (Itzalak, Zaldua I.)
• Eta, dena den, Lore Jokoak ez apaizenak eta ez bizkaitarrenak ziren. (Espainiaren arimaz, Azurmendi, J.)