zeren

Forma aldetik, zer galdetzailea dugu hemen, genitiboaren markak lagundurik. Zeren galdetzaile arrunt gisa erabili izan da, gehiago zeharkako galderetan:

• Jainkoak eztik nahi izan […] badakiat orai zeren (La Fontainaren Alhegia Berheziak, Arxu, J. B.)

Gaurko hizkeran ere erabiltzen da, Baztanen, adibidez, “Esker mila!” formulari erantzuteko: “Ez da zeren!”. Nahiz hori beste zerbait ere izan daitekeen. Beste hizkera doinu batekin erlatibo hutsa ere izan daiteke, zenbait (oso gutxi) adibide klasikotan ikus daitekeenez. Zeren eta horren aldaera den zerren bizi-bizirik iraun dute, batez ere Euskal Herriaren mendebalean. Baina ez hor bakarrik, Etxeberri Ziburukoak ere badu adibideren bat zerren-ekin. Gero, XX. mendetik aurrera lokailu mota hauek baztertuago gelditu ziren euskara batuarekin berriz ere eskuratu den arte. Ikus ditzagun hemen xehetasun batzuk. Nolako desberdintasuna dago ondoko bi perpaus hauen artean?:

• Goiz bazkalduko dugu gaur, zeren bazkal ondoan trena hartu behar dugu.
• Goiz bazkalduko dugu gaur, zeren bazkal ondoan trena hartu behar baitugu.

Biak berdinak dira, baina bigarren adibidean, lehenbizikoan ez bezala, menderagailua ageri da aditzean. Hor ageri den zeren hori aztertzeko bi bide ditugu: esan dezakegu lehenbiziko adibidean juntagailua dela, baina bigarrenean bait-kin batera, menderagailua. Nolabait esateko menderagailu bikoitza izango genuke, bitan zatitua; edo, esan daiteke, bietan lokailua da, hau da, bi perpaus lotzen ditu diskurtso mailan, bigarren perpausa mendekoa bada ere. Gure ustez, bigarren ikuspuntu hau da egokiagoa. Kasu horretan, bigarren perpausaren kausazkotasuna bi tokitatik etorriko litzaioke: zeren lokailutik eta bait- menderagailutik, honek ere pisu semantiko hori baitu gainean (betiere zentzu zabalenean: kausa, azalpena, eta abar). Ken dezakegu lokailua, besterik gabe, eta perpausak ez luke ezer ere galduko:

• Goiz bazkalduko dugu gaur, zeren bazkal ondoan trena hartu behar dugu.
• Goiz bazkalduko dugu gaur, zeren bazkal ondoan trena hartu behar baitugu.
• Goiz bazkalduko dugu gaur, bazkal ondoan trena hartu behar baitugu.

Baina, lehenago esan bezala, lokailu horrek, agertzekotan, perpaus hasieran egon behar du:

• goiz bazkalduko dugu gaur, zeren bazkal ondoan trena hartu behar baitugu.
• *goiz bazkalduko dugu gaur, bazkal ondoan zeren trena hartu behar baitugu.

Ez da hori gertatzen beste lokailuekin:

• Askotan esan dizu hori baina zuk, ordea, ez diozu kasurik egin.
• Askotan esan dizu hori baina zuk ez diozu, ordea, kasurik egin.
• Askotan esan dizu hori baina zuk ez diozu kasurik egin, ordea.

Beraz, zeren lokailutzat hartuko dugu, eta lokailu horrek bi perpaus lokabe lotzen ditu, edo harremanetan jartzen ditu elkarren artean; beste batzuetan menderakuntza indartzen du, eta beste batzuetan alborakuntza garbiko egiturak jartzen ditu harremanetan:

• Mikel ez da etorri, aita hil zaio.
• Mikel ez da etorri, zeren aita hil zaio.

Bigarren perpausa mendekoa denean, bait- menderagailua har dezake, edo -en:

• Zeren ez naizen kortesanoa, baizik montañesa. (Fontes Linguae Vasconum)
• Eta erraiten denean, eztela halako bekhatua barkhatuko, aditzen da, eztela barkhatuko, ez zeren Iainkoak ezin barkha dezakeien edo eztuen zenbait barkhatzen: baiña zeren bataz gutitan barkhaatzen baitu: eta bertzeaz zeren gaitz baita: eta finean, zeren nola maliziazkoa baita eta ez flakotasunezkoa, ezpaitu halakoak bere egitez barkhamendurik merezi. (Guero, "Axular")

Egungo idazleek ere asko erabiltzen dute, dela menderagailuarekin, dela bera bakarrik:

• Zeren Andde Duhalde biziki untsa ezagutzen baitut eta ene poesia batzu musikatu baitzituen… (Ez da musik, Oxandabaratz)
• Zeren, nola erran, arrosak beste edozein loreek baino hobeki bizia itxuratzen du. (Ez da musik, Oxandabaratz)
• Bainan zafraldi hori ongi merezitua zen zeren erakusten baitu Aita Sainduari eta haren adixkider Frantsesek ez dutela heietaz manatuak izan nahi. (Xuri-gorriak, Arbelbide, X.)
• Ez, Murde Berdoly ez da gorrietarik; zeren Murde Berdoly aberatsa da, ontasun handiak dituena; Mude Berdoly milionera da eta milionerak ez dira sekulan izan gorriak. (Xuri-gorriak, Arbelbide, X.)
• Agian eni idaztera bultzatu zaituen Jesu Kristo gure Jaunaren amodioak ordainduko du horrelako borondate ona eta karitatea, zeren nik, nahirik ere, ez baitut nehondik ene zorra betetzen ahal, ez ihardesten ahal zuk zure aldetik erakusten didazun borondate onari! (Enkiridion, Azpilkueta, M. / Xarriton, P.)
• Gero, gure gauzez mintzatzeko eta bereziki ene bizimoldeaz, atsegin handia nuke biok elkar ikusteko zortea etor balekigu, zeren gai honetaz nehork ez zaitu nihonek baino hobeki argituko (Enkiridion, Azpilikueta, M. / Xarriton, P.)
• Nire ustez akats handi bat da ia urteko produkzio guztia Durangoko azokaren inguruan pilatzea, zeren eta hor idazle eta liburu asko galtzen baita. (Zortzi unibertso, zortzi idazle,Urkiza, A.)
• Kanona testugileek eta kritikoek zehazten dute, baina nik testugileei garrantzi handia ematen diet zeren eta ikasleek ikastetxean ikasten dituzte zeintzuk diren idazleak. (Zortzi unibertso, zortzi idazle, Urkiza, A.)

Oso erabilia da eta juntagailuarekin batera. Badirudi horrela idazleak indar handiagoa eman nahi diola lokailuari:

• Hori badakit ametsa dela, zeren eta prestatua behar baita izan hortarako. (Ez da musik, Oxandabaratz)
• Eta kalitatea erran dut zeren eta ohitura guztiak kalitateak eta arimaren esentziatik eta substantziatik bereizten diren eranskinak baitira. (Enkiridion, Azpilikueta, M. / Xarriton, P.)
• Zeren eta, ezin sinetsia, neska hori ezagutzen dut. (Jin bezala, Mixel Thikoipe)
• Zeren-eta gizakiak, beren egoeran, beren kulturan eta beren hizkuntzan hartzen baititu; eta ez kontzeptu huts gisa. (Horretaz, "Txillardegi")
• Zeren eta orain kooperatibismoaren hire etika farisaiko hori aterako baitidak hizpidera, ezta? (Euskaldun guztion aberria, Zaldua I.)
• Prehistoriatik egungo eguneraino artez-artez gaurko nazio batasun bikaina biribiltzera datorrena etorri (zeren eta batasun nazional honen bikainean ez da zalantzarik ametitzen - batasuna kuestionatzen hasiak diren katalan eta euskaldunen aurka) (Espainiaren arimaz, Azurmendi, J.)