Kausa perpausak

Kausa perpausek mendeko perpausen artean multzo jakina osatzen dute gure gramatiketan. Gertaera baten kausa edo adierazpen baten azalpena emateko erabiltzen ditugu kausa perpausak. Formaren aldetik, hala ere, modu askotara era daitezke perpausok, postposizio batekin edo beste batekin, adizki jokatuarekin edo jokatugabearekin…

Zerbait gertatzen denean, zerbait horren zergatiez galdetzen dugu maiz, pentsatzen baitugu gertatzen diren gauzek eragile bat izan dezaketela. Kausez eta ondorioez mintzo gara sarritan, kausa-ondorio erlazioa izaten baita maiz gertaeren artean. Kausen bila hasten gara. Inguratzen gaituen munduan gertaera batzuek beste batzuk sorrarazten dituzte. Norbaitek mozkorra harrapatu badu, gehiegi edan duelako izan daitekeela pentsa genezake. Mozkorra harrapatzea eragin duena alkohol gehiegi edatea da: bata ondorioa da, bestea eragilea. Erlazio honen berri emateko hizkuntzak baditu baliabideak. Horrela, perpaus berezien bidez eman daiteke erlazio horren berri: baldintza perpausen bidez, kausazkoen nahiz kontzesiboen bidez, esaterako. Nolanahi ere, bakoitzean kausa-ondorio erlazio hori ikuspegi berezi batetik ikus daiteke.

Gertaera baten eragilea izan daiteke kausa fisiko bat (mailua erortzeak kristala haustea eragin dezake), baina baieztapen edo adierazpen baten eragilea ez da nahi eta ez zerbait fisikoa, uste bat izan daiteke, burutazio bat. Arrazoiak, justifikazioak eta holakoak ere ondorio baten eragile gisa aurkez ditzakegu. Eta eragile horiek denak kausa perpaus gisa eman daitezke.

Ondorio eta helburu perpausetan ere aditzera eman daiteke eragile-ondorio erlazio hori, baina oraingoan eragileari erreparatu beharrean ondorioari berari erreparatzen dio perpausak. Hizkuntzak baliabide ugari ditu kausa-ondorio erlazio hori aditzera emateko.

• [Gehiegi edan duelako] harrapatu du mozkorra. → kausa
• [Gehiegi edaten baduzu], mozkorra harrapatuko duzu. → baldintza
• [Gehiegi edaten badu ere], ez du sekula mozkorrik harrapatu. → kontzesioa

[Gehiegi edan duelako] harrapatu du mozkorra perpausean, ondorioa eragin duen kausa aipatzen da (gehiegi edatea, alegia). [Gehiegi edaten baduzu], mozkorra harrapatuko duzu perpausean, berriz, kausa hori berori hipotesi gisa eskaintzen zaigu, baldintzazko perpaus gisa (gehiegi edaten baduzu). Hirugarren adibidean, kausa-ondorio inplikazio hori ukaturik ematen da: ohikoa litzateke gehiegi edanez gero mozkorra harrapatzea, baina [Gehiegi edaten badu ere], ez du sekula mozkorrik harrapatu perpausean inplikazio hori ez da betetzen, ukaturik ematen zaigu. Hori da perpaus kontzesiboek egiten dutena.

Aldiz, helburuzko perpausak eta ondoriozkoak ondorioari begira daude. Baina ondorio hori modu desberdinean ikusten dute batzuek eta besteek. Helburuzko perpausek berariaz bilatzen den zerbait bezala aurkezten dute ondorioa:

• Edan egiten du [penak ahazteko].

Berariaz bilatutako zerbait izateak esan nahi du subjektu egile bat (borondatea duen egile bat) izango dugula.

Ondoriozkoek, aldiz, gauzak beste modu batera aurkezten dituzte: ez berariaz bilatutako ondorio gisa, halabeharrez gertatutako zerbait bezala baizik:

• Hainbeste edan zuen, [non egundoko mozkorra harrapatu baitzuen].

Bestalde, Edan egiten du [penak ahazteko] perpausean ez dakigu egiatan ondorioa betetzen den ala ez, ez dakigu zurruteroak benetan penak ahaztea lortzen duen. Hainbeste edan zuen, [non egundoko mozkorra harrapatu baitzuen] perpausean, berriz, mozkorra benetakoa izan zen.

Bost perpaus mota horiei erreparatuta, garbi dago zein izango diren kausa-perpaus deitzen ditugun horiek: eragile-ondorio erlazio horretan eragilea hartzen dutenak kontuan. Baina eragile hori bere horretan aurkeztuz, ez hipotesi modura (baldintzazkoetan bezala) ez eta, erlazio hori ukatuz (kontzesiboetan gertatzen den bezala). [Gehiegi edan duelako] harrapatu du mozkorra perpausaren tankerakoak, hortaz.

Kausa perpausek ondorio jakin bat eragiten duen kausa biltzen dute

Kausa perpausek ondorio jakin bat eragiten duen kausa biltzen dute. Hortaz, perpaus hauetan ‘kausa’, ‘eragile’ gisa ulertu behar da. Eragile hori eragile fisiko gisa aurkeztuko da ([Ardo gehiegi edan duelako] mozkortu da), nahiz azalpen gisa (hurrengo sei adibideetan). Honako perpaus hauek guztiak gramatiketan kausazkotzat hartzen dira:

• [Ardo gehiegi edan duelako] mozkortu da.
• Goazen guztiok dantzara, [azken eguna da eta].
• Ohera noa, [oso nekatuta bainago].
• [Krediturik eman nahi izan ez didazunez gero], beste banku batera joango naiz hemendik aurrera.
• [Lan handiarekin zebilenez], etxetik irten ere ez zen egiten.
• [Nola pazientzia gutxi duen], berehala ateratzen da bere onetik.
• Isildu zaitez, mesedez, [zeren buruko mina ematen baitidazu].

Kausa eragile hori adierazteko, hortaz, bide bat baino gehiago dago. Forma batzuk elkarren baliokide dira. Beste batzuek, ordea, bere nortasuna dute eta beren debekuak ere bai.

Horrenbestez, bat baino gehiago dira gertakarien arteko ‘kausa-ondorio’ erlazioa aditzera ematen duten perpaus motak, edota erlazio hori oinarri dutenak. Gogora ditzagun hemen:

• Kausazko perpausek perpaus nagusiko gertakaria eragin duen kausa seinalatzen dute:
  • Euria egin duelako datoz ibaiak haziak.
• Baldintzazkoak ere erlazio horren gainean eraikiak izan daitezke, gertakari eragilea hipotesi moduan aurkeztuta:
  • Euria egiten badu, ibaiak haziko dira.
• Kontzesiboek kausa gauzatu dela esan bai, baina hark iradokitzen duen ustezko ondorioa bete ez dela adierazten dute:
  • Euria egin badu ere, ez dira ibaiak hazi.
• Helburuzko perpausek, berriz, aurrera begiratu eta lortu nahi dena seinalatzen dute perpaus nagusiko gertakariaren eragile modura, xedea dela haren kausa:
  • Errieta egin nien haurrei, isil zitezen.
• Ondoriozkoek ere aurrera begiratzen dute, perpaus nagusiko gertakariak eragin duen ondorioa seinalatuz:
  • Halako euri jasa egin zuen, non ibaiak hazita baitzetozen.

Kausa-ondorio erlazioan oinarritzen dira, bada, perpaus horiek guztiak, zein bere modura bada ere. Ikusten den moduan, kausazkoek, baldintzazkoek eta kontzesiboek erlazioaren lehen elementuari begiratzen diote, kausari (‘euria egin’), baina baldintzazkoekhura hipotesi moduan aurkezten dute (‘egiten badu’) eta kontzesiboek, esan bezala, haren betetzeak iradokitzen duen ondorioa ukatzen dute (‘euria egin du’, bai, baina…). Helburuzkoek eta ondoriozkoek, berriz, bigarren elementuari begiratzen diote, ondorioari; helburuzkoek hura xede gisa seinalatuta (‘haurrak isiltzea’) eta ondoriozkoek gauzaturiko gertakari moduan aurkeztuta (‘ibaiak haziak etortzea’).

Aipatutako perpaus horietan guztietan kausazkoak eta helburuzkoak dira elkarrengandik hurbilen daudenak. Gertakariaren kausa adierazten dute biek, baina ez datoz bat kausa hori aurkezteko moduan.

• Kausazkoek atzera begirako ikuspegia dute, gertakari nagusia eragin duena haren aurretik –edo, artean irauten badu, aldi berean– kokatzen dute eta, hortaz, gauzatutzat ematen:
  • euria egin duelako datoz ibaiak haziak → gertakari nagusia eragin duena gauzatutzat ematen da ‘euria egin du’
• Helburuzkoak, berriz, prospektiboak dira; gertakari nagusitik aurrera begiratzen dute, subjektu egileak duen xedea haren eragile gisa aurkezten dute, hura gauzatu denik esan gabe.
  • Errieta egin nien haurrei, isil zitezen → ez da esaten ‘haurrak isildu diren’, baina helburu hori lortzea da errieta egitearen kausa edo eragilea

Aldeak alde, ordea, ezaugarri berdinak ere badituzte kausazko eta helburuzko perpausek, biak ere kausaren adierazle direnez. Hasteko, biak izan daitezke zergatik? galderaren erantzuna:

• Zergatik mugitu duzu aulkia?
• - Traban zegoelako ~ Trabatik kentzearren

Bestalde, juntaturik ere ager daitezke:

• Dirua behar duelako eta gurasoen nahia betetzearren hasi da lanean.
• Ez da kontzertuetara joaten musika maite duelako, bere burua agertzeagatik baizik.
• Gaur goiz etxeratu da, edo nekatua zegoelako edota, beharbada, telebistan futbol partida ikusteko.

Eta, are gehiago, forma gehienetan bereiz badira ere, -tzeagatik eta -tzearren formetan bat datoz, forma ‘motibatibo’ horiek kausazko nahiz helburuzko perpausak era baititzakete, aurrerago ikusiko den moduan:

• Ilunpean ibiltzeagatik {erori da ~ itzali du argia}.

Kausazko perpausak aztertuko dira kapitulu honetan, helburuzkoak beste kapitulu baterako utzita. Aipatu ditugun beste perpaus motak, berriz, zein bere lekuan aztertzen dira.