Modu perpaus jokatugabeak

Aditz jokatugabea duten modu perpausak aztertuko ditugu atal honetan. Funtsean, aditz-partizipioa, aditz-izena eta aditzoina oinarri duten perpausak bereiziko ditugu. Hauek dira horietako bakoitzaren barnean aztertuko ditugunak:

• Aditz-partizipioa oinarri dutenak
  • -turik/-tuta
  • -tua(k)
  • -tuz (-tuaz)
    • -tzez
  • -tu + postposizioa
    • -tu ahala/-tu arau
    • Aditz-partizipioa+postposizio modalak:
      • -tu beharrean, -tu nahirik/gurarik, -tu ezinda/ezinean/ezinik
      • -tu gabe/barik/ezta
      • -tu bezala/legez
      • -tu aginean/aginik
      • -tu orde/ordean/ordez
• Aditz-izena oinarri dutenak
  • -tzeke/-tzaka/-tzeka
  • -tzeko moduan/eran/gisan/maneran
  • -tzeko zorian
  • -tzearekin/-tzeagaz
  • -tzekotan
• Aditzoina oinarri dutenak
  • xuti, eror
  • higi ahala higi
  • gaizki esaka
  • jakinki

Aditz jokatugabea duten moduzko perpausez jardungo dugu atal honetan:

• Amaitu gabe utzi zuen lana.
• Alderdiak gaia batzarrean aztertu ordez, bilerarik egin gabe onartu du.
• Erortzeko zorian egon da landare hori, haizeak gogor astindu ondoren.

Modu perpaus horiek aditz jokatugabeak dituzte; hemendik aurrera honela izendatuko ditugu atzizkiaren arabera:

• –tuz
• –tuta
• –turik
• –tu ezta
• –tu gabe
• –tu ezinda
• –tu ordez
• –tu aginean
• –tu ahala
• –tu arau
• –tu beharrean
• –tu beharrez
• –tzeko zorian
• –tzeke…

–tu formak aditz-partizipio guztiak ordezkatuko ditu, –tu, –n, –i eta bestelako amaierak dituzten partizipio guztiak. Aditz-partizipioan oinarritutako adizkiak izango ditugu hizpide batez ere. Molde bakoitzak bere erabilera eta zehaztasunak ditu, baina guztiek adierazten dute moduzkotasuna, nolakotasuna: “perpaus nagusiak adierazten duena nola betetzen den adierazten dute” eta horrenbestez, moduzko perpausak dira. Hala ere, “modu” kontzeptua ez dago erabat mugatuta, nahiko zabala da, eta beraz, moduzko perpaus guztiak ez dira neurri berean moduzko.

Modua era garbian adierazten dute eta nola? galderari erantzuten diote.

• Eroriz ikasten da oinez. (nola ikasten da oinez?)
• Burua altxatuta ikusi dut Maddi. (nola ikusi dut Maddi? Burua altxatuz ikusi ahal izan dut)

Honelakoak aztertzeko, goiko sortako bigarren adibidea hartuko dugu berriro. Esaldi horrek badu beste interpretazio bat ere:

• Burua altxatuta ikusi dut Maddi. (nola zegoen Maddi? Burua altxatuta)

• Burua altxatuta duena ez da perpaus nagusiko subjektua (ni), Maddi baizik. Perpauseko osagai bati buruzko bigarren mailako predikazioa dugu hor: ez dugu esaten nola jazo den aditz nagusiak adierazitako gertaera (ikustea), baizik nola zegoen perpauseko osagarrietako bat. Hala ere, nolabaiteko nolakotasuna ere badago, eta beraz, moduzko perpaus gisa aztertuko dugu.

“Moduaren” kontzeptu garbitik are urrunago doaz, eta kausa-azalpenetik ia zentzu ilatibo hutsera pasatzen dira.

• Alabatxoa ikusirik/ikusita, lasaiago gelditu dira gurasoak.
• Etxea erosirik/erosita, pozarren zeuden lagunak.

Molde horietako perpausak komaz bereizten dira predikazioaren gunetik, tarteki modura txertatzen direlako. Horregatik, ez dira nola? galderaren erantzun izango, ezta galdegai ere. Denbora-ondokotasuna adierazten dute.

• Etxea erosirik/erosita, pozarren zeuden lagunak.
• Etxea erosi, eta pozarren zeuden lagunak.

Besteetan ondoriotasuna nagusitzen da, modu-tik hurbilago eta kausa kutsuarekin.

• Alabatxoa ikusita, lasaiago gelditu dira gurasoak.
• Alabatxoa ikusirik, lasaiago gelditu dira gurasoak.

Perpaus nagusiak eta mendekoak subjektu bera ez dutenean zailagoa da modu adiera garbia ematea.

• Lehendakariak Elgoibar bisitatuta, alde egin zuen berehala.