-tu eta berehala/laster

Hiru egitura era daitezke -tu, eta eta berehala osagaiekin. Ikus hiru adibideok eta ondoren azalpena:

• Bulegora joan, eta berehala hartu ninduen harrerakoak.
• Aitak liburua hartu eta, berehala joango gara.
• Esnatu eta berehala gosaldu egiten du.

Lehenengo adibidean, juntagailua da eta, ez aurreko partizipioari loturiko morfema, eta beraz, bi perpausak elkartzen ditu. Berehala aditzondoa, berriz, bigarren perpausaren osagaia da. Bigarren adibidean, aldiz, eta juntagailuak ondokotasuna adierazten du, -tu eta forma osatzen baitu, eta berehala aditzondo soila da. Atal honetan, ordea, hirugarren perpauseko -tu eta berehala egitura gramatikalizatua aztertuko da. Izan ere, hala erabiltzen denean, berehala aditzondoa ez da perpaus nagusiaren osagaia, menderatzailearen burua baizik.

• Irakurtzen hasi eta berehala hartu zuen loak.
• Mixel etxetik despeitu-eta berehala. (Senperen gertatua, Larzabal, P.)
• Eta ohean jarraitu nahi baldin banuen, aurrena ohetik atera behar nuen eta bi berogailuak piztu eta segidan ohera sartu berriro ere. (Euliak ez dira argazkietan azaltzen, Iturralde, J. M.)
• Agindua zidan ni abiatu eta segidan joango zela Joachimengana[…] ( Homo Faber, Max Frisch / Arrieta, J. A.)
• Eta ibaiaren zein ertzetan izan zen borroka, eta gudua hasi eta berehala hil zutela. (Traizioak, Zaldua I.)

Egitura horietako eta enklitikoa da, eta horregatik zalantzak izan dira behin baino gehiagotan idazkerarekin: ikusi eta, ikusi ta, ikusita. Esapide horiek unitate sintaktikoa osatzen dute: Jonek, sartu eta berehala aurkitu zuen giltza. Jakina, ez du eta egitura horrek inolako zerikusirik emendiozko juntadurarekin: Nik neuk ikusi eta entzuna dut.

Horrez gain, -tu eta berehala beste mendeko perpaus baten mendeko ere izan daiteke. Halakoetan, ta forma laburtua erabiltzen da inoiz eta berehalakoan aditzondoa ere agertzen da indargarri. Azkenik, -tu eta laster/behingoan formak ez dira horren ohikoak baina erabiltzen dira.

• Etxetik irten eta laster kexuka hasi zen haurra.

• Adibide klasikoak:
  • Ordea etzerauen, prometatu eta berehala eman. (Guero, Axular)
  • Deitu eta berehala aulkidun zuhaitz aldera joateko, izan da hartu dudan agintza. (Garbiñe, Elizegi, K.)
  • Gu han kokatu eta laster, badakizue nor ethorri zitzaukun ikusterat? Kiem. (Banhar deitu salbaiak, Zerbitzari)
  • Mendiz abiatu eta laster, harmetan athera zitzaizkon gizon batzu. (Bi saindu hescualdunen bizia, Laphitz)
• Gaurko adibideak:
  • Baina, ailegatu eta berehala itzultzen zen Bilborantz. (Lagun izoztua, Sarrionandia, J.)
  • Brindos-ko aintzira eskuin aldetik begiztatu eta berehala, Herausterri auzora iritsi ginen: “Biarritz-la-Négresse”. (Putzu,"Txillardegi")
  • Auzoaren isilpeko muga markatzen duen zubia zeharkatu eta berehala erakutsi diote non dagoen parrokia, eta tupustean gogoratu da bidearen eta eraikinaren hala-moduko deskribapena entzundakoan: egona da eliza horretan. (Traizioak, Zaldua I.)
  • Ama irten eta laster izan zen hori. (Txoria, Oh Jung-hee / Igerabide, J. K.)
  • Hauxe da kontatzen dena: gizon bat gauez abiatzen da bospasei ordutara dagoen Espainiako hiri baterantz, eta abiatu eta laster bapateko nekea sentitzen du. (Groenlandiako lezioa, Atxaga)
  • Hilabeteak ahitu ziren eta Agatak, tristura sakona gainditurik, gutxienez solaskide izaera eskertzen zion Louise memoriaren selauruan kokatu eta laster ahantzi zuen. (Zeruetako erresuma, Borda, I.)