Baldintza eta hipotesia

Hipotesiaren nozioa ere oso garrantzitsua da baldintzazko perpausen berri emateko. Hipotesiak egiteko, hizkuntzek duten modu nagusietarik bat da baldintza. Hipotesia gerta zitekeenari edo daitekeenari buruz egiten den proposizio aukera bat da, eta baldintzazko perpausak hura mamitzen du. Are gehiago, anitz hizkuntzatan, eta euskaran ere hala da, esaleak hipotesiei ematen dien gertakortasun mailaren arabera, aditz laguntzailearen aldia desberdina izan ohi da (+/- alegialdia). Esaleak hipotesiak gertakortzat jotzen dituenean, orainaldiko edo iraganaldiko adizkerak erabailtzen ditu:

• Bihar Donostiara joaten bagara… (- alegialdia; gertakorra)
• Bihar, bainuetara elkarrekin joaten bagara, ikusiko duzu zer egiteko gai naizen. (Mirarien kalezuloa, Naguib Mahfuz, Zubizarreta, P.)

Horrelakoei baldintza erreal esan izan zaie gramatiketan. Eta aditz laguntzailea +alegialdia motakoa bada, baldintza irrealaz hitz egiten da:

• Bihar Donostiara joango bagina… (+alegialdia; gertagaitza)
• […]Pilar errugabea balitz eta denok batera mendian behera joango bagina, erraza baino errazagoa litzaioke hiltzaileari gure atzetik etorri eta tiro egitea[…] (Bost ahizpa, Aitor Arana)
• Iaz Donostiara joan izan bagina… (+alegialdia; ez da gertatu)
• Eta, hartara, guk geurea egin izan bagenu, “kaltetu” horrek katastrofearen kutsua erantsiko zion poema osoari. (Kurrin-kurrun vitae, Garzia, Joxerra)

Aurreko adibide horietan, adizkeraren aldaketak adierazten du esaleak nola ikusten duen solaskidea eta haren lagunak Donostiara joateko aukera: lehenean, gertakorrago dela gertagaitza baino; bigarrenean gertagaitzago dela gertakorra baino; eta hirugarrenean, iraganera begira, Donostiara ez zirela joan, ez dela gertatu (baldintza kontrafaktualak ere esan izan zaie horrelakoei). Azken horren gisako adibideekin, adierazten dena da, baldintzadun perpauseko bi ataletan aipatzen dena ez dela egiatan gertatu. Kontzertura joateko deitu bazenit, joango nintzen esaten badugu, aipatzen diren bi gertakariak ez direla jazo adierazten da: ‘kontzertura joateko ez ziola deitu, eta kontzertura ez zela joan’. Horrenbestez, horietan ez dago egiazko hipotesirik: hipotesiak etorkizunean bakarrik egiazta daitezke, eta etorkizunera begira dauden adibideak bakarrik izan daitezke benetako baldintza hipotetikoak.

Hipotesiari esaleak ematen dion gertakortasun maila, beraz, erabiltzen diren aditz laguntzaileei lotua dago, eta horretatik abiatzen dira sarri gramatikariak baldintzazko perpausen sailkapena egiteko. Baina puntu honetan, kontuan izan behar da aditz jokatugabeekin ere osatzen direla baldintzazko perpausak, eta aditz jokatugabeek aditz laguntzailerik ez dutenez, sailkapen horretarako irizpide nagusia, aditz laguntzailea (+/- alegialdia) izatearen irizpide formala, ez da agertzen mendeko perpausean:

• Donostiara joanez gero, hondartzara joango naiz/nintzateke/nintzen.

Ondore perpauserako hautatzen den aditzaren arabera, nabarmena da esaleak gertakortasun-maila desberdinak dituela buruan, baina hala ere baldintzazko perpausa guztietan berdina da (Donostiara joanez gero): baldintzazko perpaus jokatugabeetan (+/- alegialdia) izatearen edo oraina/iragana den informaziorik ez dugu mendeko perpausean, eta aspektu-markarik ere ez zaigu azaltzen.

• Besteengana joanez gero, tabernaz taberna amaituko dinagu. (Ortzadarra sutan, Morillo, F.)
• Baina jende eder guztia Portuetara joanez gero, mundu hau aspergarria litzateke bertan geratzera kondenaturik daudenentzat. (Eraztunen Jauna III, Tolkien J.R.R. / Agustin Otsoa)
• Maiatza pardo antzean joanez gero, bazekien eskarmentuz nekazariak, hurrengo ilargi aldiok portatuko zirela: Maiatza pardo, errearoa sano. (Naturaren mintzoa, Zabala, P.)

Azkenik, hipotesien gertakortasun mailaren gainean ari garelarik, nabarmendu behar da testuinguruak ere garrantzi handia izan dezakeela. Begira ondorengo adibideari:

• Bihar eguraldi ona egiten badu, hondartzara joango gara; baina ez diot itxura handirik ikusten, eta ziurrenera beste zerbait pentsatu beharko dugu.

Adibide horretan orainaldiko adizkiak erabiltzen dira baldintzazko perpausean, eta hipotesia nahiko gertakorra izan zitekeen, baina perpausari ematen zaion jarraipenean, gertakortasunari buruzko itxaropenak erraz aldatzen dira.