ezpere, ezpabere

ezpere(n) eta ezpabere diskurtso markatzaileak ikusiko ditugu atal honetan.

ezpere(n) diskurtso markatzailea ez da ia ageri egungo testuetan, forma zaharkitua da. Neurri batean bestela-ren parekoa da, baldintza moduko hautaketa bat adierazteko balio baitu: “horrela ez bada, aurreko perpausak esaten duena betetzen ez bada” adierazten du. Eskema baten bidez, honela irudikatuko genuke ezperen-ez osatzen diren perpausen esanahia: A, ezperen B = A, eta A ez bada, B.

Hori ikusten da adibideetan:

• Eta eztute ezarten mahatsarno berria zahagi zarretan: ezpere lehertzen dirade zahagiak, eta mahatsarnoa isurten, eta zahagiak galtzen: baina mahatsarno berria zahagi berrietan ezarten dute, eta biak begiratzen dirade. (Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria, Leiçarraga)
• Ezagutu duzuenian idiak almaketan oinhaze duella, har ezazue hirur ahur alzipre eta hek hirakit minagrean eta gero ungi xehatu tutzuenian lot zazue dolorea duen lekuan eta laster sendatuko da; berze batzuek atheratzen diote odola almeketako zainetarik: gero, porruak hurian irakiturik, hur hartarik edanarasten diote, edo ezperen idiaren gernu bera. (Laborarien abisua, Dasanza, M.)
• Edozein etxetara sartzean, esan lenbizi: “ Pakea etxe oneri! eta etxe artan pakearen umerik baldin bada, zuen pakea aren gañera yetxiko da; ezperen, zuengana itzuliko da. (Yesu Kristo gure Yaunaren bizia, Polikarpo, I.)

Segidan datozen adibideak adiera horren barnean aipatzen dira OEHn baina badirudi hauetan edo juntagailuaren baliokidetzat har daitekeela ezpere, hau da, juntagailu hautakaria izango litzateke hemen, edo baita diskurtso markatzaile horren oinarrian dagoen ezpa juntagailuarena ere:

• MANUAL DEBOZIONEZKOA, EDO EZPEREN, OREN ORO ESKUETAN ERABILLTZEKO LIBURUTXOA Eskarazko bersutan egiña, eta guztia bi partetan berezia. (Manual devotionezcoa, Etcheberri (Ziburukoa))
• Han, ithurri baten aldean zatzala, Ragel, ezperen Jethro zaritzon, hango aphezaren, zazpi alabek yo zuten lekhu bererat bere arthaldeei edaraterat; nola zenbait artzainek khendu nahi baitzituzten dorpheki, Moise yarri zen neskatxa heien alde, eta laguntza handia egin zioten. (Testamen çaharreco eta berrico historioa, Larreguy)

Beste balio bat ere izan ditzake ezperen diskurtso markatzaileak, balio murriztailea, bederen eta behintzat diskurtso markatzaileen antzekoa, hain zuzen:

• Bekhatuak konfesatzek Urthean behin bedere, Gorputz saindua errezibi Baskoetan ezpere. (Eliçara erabiltceco liburua, Etcheberri (Ziburukoa))
• Ezpere paira zazu emeki ezin badezakezu alegeraki. (Iesusen Imitacionea, Pouvreau, S.)
• Iosef, hire Semearen urrikal bekik pena, edo ezperen Birjina erdi beharrarena. (Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria, Leiçarraga)

Egungo testuetan oso adibide gutxi aurkitu ditugu:

• Ikusi, ezpere, nola armiarmak eraikitzen duen berea, bere nahirik nahitsuenen atxikitzeko eta haien sostengatzeko. (Lur bat haratago, Irigoien, J. M.)
• Baina normalitate hori ez du literaturak ezartzen, komunikabideek ezpere. ( Jakin)
• Ezperen bat bedi nafarroa beherearra edo zuberoarra bizkaitarrarekin edo alabesarekin, eta otxagabiarra edo erronkalesa baztandarrarekin eta lau-urtarrarekin; edo zein nahi Eskual Herriko alde batekoa bertze alderdikoarekin, eta ikhusiko duzu elkhar ezin adi dezaketela; aitzitik elkharri idurituko zaizkio eskualdunak direlarik, eztirela hizkuntza berekoak. (Euskararen sendabelarrak, Zuazo, K.)
• Kojèverentzat zientziaren bizimodu enpirikoa munduan ez da gizakia, ezperen Liburua, guztiaren funtsa azaltzen duen Liburua (Ia guztiaren funtsaz. Kojève globalizatzaile, Zapiain, M.)
• Ezperen, osteratxo bat egiteko nekatuegi ez bazaude - zurrunga bat, errebotatua, hilzorikoa, garraztua baina kontrolatua, bakana heldu zitzaion belarrietara: luzaro lokarturiko Ingalaterraren ahots mututua. (Sumendiaren azpian, Malcolm Lowry / Karlos del Olmo)

Adibideetan ikusten denez, perpausaren hasieran edo aditzaren ondoren ageri da gehienetan, eta juntagailuaren ondoren ere bai.

ezpabere bizkaierazko diskurtso markatzailea da, eta hizketan erabiltzen da batez ere, testuetan oso gutxi ageri da. Aurretik ikusi dugun ezperen-en antzekoa da, lehenengo adierari dagokionez batez ere, eta baldintza kutsuko hautaketa adierazten du: “hori betetzen edo gertatzen ez bada”, eta “bestela”:

• R: Bai, zerren ezpabere ezta errezibietan graziarik. (Dotrinea, Otxoa, M.)
• Begira ezpabere zelan artu zaituezan Ygkoak bere kontra pekatu egin dozuenean. (Sermoiak, Zabala, J. M.)

baizik-en pareko adiera ere har dezake:

• Jitanoak ezekien euskerarik eta ezagun zan mutikoa etzana eurena, ezpabere, nonbait ostuta ekarrena. (Josetxo, Etxeita, J. M.)
• Bekatu mortalean komulgetan denak hartzen du Jesu Kristo? Bai, Jauna, baina ez bere onerako, ezpabere bere kaltean. (Cristinau Doctrinia)

Hala ere, berez ezpa hitzak betetzen du baizik-en adiera hori. Eta, hain zuzen ere, horixe gertatzen da azken adibidean. Cristinau Doctrinia obraren edizio berrietan ezpada ageri da ezpabereren ordez (aurkaritza balioarekin, juntagailua izango litzateke hemen).

Esan daiteke, beraz, bestela diskurtso markatzailearen lehen adieran erabiltzen dela, batez ere, ezpabere: A, ezpabere B = A, eta A ez bada, B.

Kokalekuari dagokionez, oro har perpausaren hasieran joan ohi da ezpabere baina tartean ere ager daiteke. Juntagailuekin ere ikusiko dugu:

• Eta ezpabere, gogoratu egizu ta gomuta zaite arako alkar ikusi ezinik, aserraturik, arerioturik ta bengatu ezinik ibilli zarean denporaz; eta gero bakean, areriotasun bage egon zarean edo zagozanaz; ta ikusiko dozu ze diferenzia dan bien artean, zeinbat doian bataganik bestera. (Gueroco Güero, Añibarro)
• Esaterako: Elduten jatzu hereje bat eta dirautsu: Esaizu ortxe, eztaguala infernurik, eta ezpabere ortxe bertan ilgo zaitut. (Urteco domeca gustijetaraco verbaldi icasbidecuac, Astarloa, P.)

Egungo testuetan ere aurkituko dugu diskurtso markatzaile hau:

• Ez genduan ezelango susmorik, ezpabere jo eta bertan akabauko genduan. (Paperezko hegazkinak, Egia, L.)
• Senide eta osagileek esaten eusten: kontuz alkohola, sexu eta telebistagaz, ezpabere txarto ibiliko zara Ipethea. (Denboraren mugan, Irigarai, J. A.)