zeren

zer galde hitzaren genitiboa da zeren, eta galdetzaile arrunt gisa erabili izan da, gehiago zeharkako galderetan:

• Zeren, bada, erho gira gaixo bekhatariak? (Linguae Vascomun Primitiae, Etxepare)
• Jainkoak eztik nahi izan […] badakiat orai zeren. (La Fontainaren Alhegia Berheziak, Arxu, J. B.)
• Zeren dabil haren kontra, bada bekhatoria? (Linguae Vascomun Primitiae, Etxepare)

Honela dakar Euskaltzaindiaren Hiztegiak:

• zeren 1 (Galdetzailea). Zergatik? Ene Jainkoa, zeren abandonatu nauk? Zeren, bada, ero gara, gaixo bekatariak? Ala ni malurusa!, zeren han sartu nintzen?; joan banintz aitzina, eskapatzen nintzen.
  2 (Perpaus txertatuaren hasieran, dagokion aditzak bait edo -(e)n menderagailua hartzen duela). Zergatikoa adierazten duen hitza. Bizio guztiek egiten dute laster alfertasunera, zeren ama baitute. Ez dira sendatzen, zeren ez baitira entseatzen. Haren aitortzak izango dira gehienetan gaiztoak, zeren ez duten asmo egiazkorik bekaturako bidea uzteko. || Arma hauekin ni ezin higi naiteke, zeren ez naiz usatua.

zergatik bezala juntagailua nahiz diskurtso markatzailea izan daiteke zeren, eta jatorrian, zergatik bezala galde-hitza da, alegia, hitz azentuduna: zerén. Azentua galduta, erlatibo gisa jokatzera pasa zen gero. Ikus Etxepareren bertso hauek:

• Eztut egin gaizkirik ukheiteko perilik Ez etare zerengatik behar dudan auzirik. (Linguae Vascomun Primitiae, Etxepare)

Diskurtso markatzaile eta juntagailu izatera ere iritsi da, atonoa, hau da, azenturik gabe.

Iparraldean beti erabili da, orain ere bai, literaturan nahiz ahozko hizkeran. Hegoaldean, ordea, ez. XVIII. eta XIX. mendeetan erabiltzen zen Bizkaian eta Gipuzkoan, zerren forma, baina gerora, ehun bat urtez, ez zen erabili euskara batua iritsi zen arte. Azken urteotan nabarmen egin du gora erabilerak, zergatik, bada, ezen… bizkaierazko ze eta gainerakoen kaltean.

• Gela hura tankera jakin batekoa zen, zeren ostatua bera ere tankera jakin batekoa zen, probintzi hiriburuetako ostatu guztien molde berekoa alegia. (Arima hilak, Nikolai Gogol / Jose Morales)

Gehienetan menderagailu gisa erabiltzen da, eta orduan bait- aurrizkia nahiz -en atzizkia hartzen ditu adizkiak.

• Kontuz gaztetan desiratzen duzunarekin, zeren heldutasunean lortuko baituzu. (Ulises, Joyce, J. / Olarra, X.)

Hala ere, ikus bi adibideok:

• Goiz bazkalduko dugu gaur, zeren bazkal ondoan trena hartu behar dugu.
• Goiz bazkalduko dugu gaur, zeren bazkal ondoan trena hartu behar baitugu.

Biak berdinak dira, baina bigarren adibidean, lehenbizikoan ez bezala, bait- menderagailua ageri da aditzean. Hor ageri den zeren hori aztertzeko bi bide ditugu: esan dezakegu lehenbiziko adibidean juntagailua dela, baina bigarrenean baitekin batera, menderagailua. Nolabait esateko, menderagailu bikoitza izango genuke, bitan zatitua; edo, esan daiteke, bietan diskurtso markatzailea dela, hau da, bi perpaus lotzen ditu diskurtso mailan, bigarren perpausa mendekoa bada ere. Gure ustez, bigarren ikuspuntu hori da egokiagoa. Kasu horretan, bigarren perpausaren kausazkotasuna bi tokitatik etorriko litzaioke: zeren diskurtso markatzailetik eta bait- menderagailutik, horrek ere pisu semantiko hori baitu gainean (betiere zentzu zabalenean: kausa, azalpena, eta abar). Halakoetan, zeren kenduta ere, besterik gabe, perpausak ez luke ezer ere galduko:

• Goiz bazkalduko dugu gaur, zeren bazkal ondoan trena hartu behar dugu.
• Goiz bazkalduko dugu gaur, zeren bazkal ondoan trena hartu behar baitugu.
• Goiz bazkalduko dugu gaur, bazkal ondoan trena hartu behar baitugu.

Beraz, zeren diskurtso markatzailea dela esango dugu, eta bi perpaus lokabe lotzen dituela, edo harremanetan jartzen dituela; beste batzuetan menderakuntza indartzen du, eta beste batzuetan alborakuntza garbiko egiturak jartzen ditu harremanetan:

• Mikel ez da etorri, aita hil zaio.
• Mikel ez da etorri, zeren aita hil zaio.

Egungo idazleen testuetan askotan aurkituko dugu zeren bait- edo -en menderagailuekin:

• Zeren Andde Duhalde biziki untsa ezagutzen baitut eta ene poesia batzu musikatu baitzituen… (Ez da musik, Oxandabaratz)
• Bainan zafraldi hori ongi merezitua zen zeren erakusten baitu Aita Sainduari eta haren adixkider Frantsesek ez dutela heietaz manatuak izan nahi. (Xuri-gorriak, Arbelbide, X.)
• Agian eni idaztera bultzatu zaituen Jesu Kristo gure Jaunaren amodioak ordainduko du horrelako borondate ona eta karitatea, zeren nik, nahirik ere, ez baitut nehondik ene zorra betetzen ahal, ez ihardesten ahal zuk zure aldetik erakusten didazun borondate onari! (Enkiridion, Azpilkueta, M. / Xarriton, P.)

zeren diskurtso markatzaile soila deneko erabilera aztertuko dugu hemen. Ikus adibide hau:

• Euskaraz egin beharko genuke denok egunero. Zeren esaerak dioen bezala: “hizkuntza bat ez da galtzen ez dakitenek ikasten ez dutelako, dakitenek hitz egiten ez dutelako baizik”.

zeren horrek gobernatzen duen adizkia, hau da, perpaus nagusiaren zergatikoa adierazten duena, testuan aipamen gisa sartzen diren hitzen artean ageri da, eta ondorioz, ez dauka eraginik adizkian, zeren perpausetik kanpo dagoen elementu bat da. Ikus beste adibide hau:

• Zeren Klimato sainduak dioen bezala, balentia handia da egunean eguneko deskarguaren egitea. (Guero, "Axular")

Ahozko hizkeran sarri egiten ditugu halakoak, baina aipamena beste erdara batean emanez:

• Kontuz ibili, zeren “No es oro todo lo que reluce”.
• Ez nau harritzen Markel eta Antton berandu iristea, zeren “De tal palo tal astilla”.

Axularrek horrelako adibide asko ditu:

• Zerbitzariak alfer egoiteaz beraz, gaizkirik ez eginagatik ere, merezi du gaztigu. Zeren San Krisostomok dioen bezala: Nihil boni facere, hoc ipsum est malum facere (Chrysos. hom. 16 tom. 2) (Guero, "Axular")

Aipamena jaso gabe, zerenen ondoren galde perpausa txertatzen da batzuetan:

• Zeren zer da erhokeria handiagorik, geroko denboraz, bertzeren eskuan eta benturaz dagoenaz, bere eskuan eta segurean baillu bezala ordenatzea baiño? (Guero, "Axular")
• Zeren, zergatik iltzen ditu aur gaixoak? (Kristau fedearen sustraiak. I. Jainkoa., Villasante)
• Zeren, nork esan zuen paketsu izan bear dela zoriona? (Leturiaren Egunkari Ezkutua, "Txillardegi")

Beste batzuetan, zeren-ek gobernatzen duen adizkia aipamenik gabe ageri da, edo galde perpausik gabe (halakoetan ez dirudite bait- edo -en hartzen duten perpausetatik oso ezberdin). Ikus, Axularren pasarte luze hau, zeinetan bi zeren dauden tartean:

• Zeren iende gaixto batzuek, lehen nitzaz gaizki erraiten zutenek, erraiten omen dute orai ongi. Zein baita seiñale gaixtoa. Zeren halakoek ez ohi dute erraiten ongirik, gaixtoez eta gaixtakeriez baizen. (Laert. lib. 6 cap. 2) (Guero, "Axular")

Horrelako adibide asko daude:

• Irugarren ondorena: geyenetan eriotza negargarria: zeren edo batetan, edo prestaera txarrarekin ill oi diran onelakoak. (Jesu-Kristo, eta Birjiña txit santaren misterioen, eta beste zenbait gauzen gañean erakusaldiak, Aguirre, J. B.)
• Dohatsu dira presuna emeak eta mansoa, zeren halakoek lurra gozatuko dute. (Doctrina Christiana, Materre, E.)

Batzuetan hori gertatzen da zerenen eta hark gobernatzen duen adizkia daraman perpausaren artean mendeko beste perpaus bat txertatu delako, baina ez beti. Adibide hauetan ez da ezer tartekatu, eta hala ere, adizkiak ez dauka ez aurrizkirik ez atzizkirik:

• Baiña guztiarekin ere, neure obligazino handiek, ontasun errezibituek, eta bethiere, ene alderakotzat, obrekin batean, erakutsi duzun borondate borondatetsuak, ezterautate utzten, ondotik bedere, zutzaz orhoitzapen egin gabe, liburutto hunen, kanporat atheratzeko, ausartziaren hartzera. Zeren iduritzen zait ezen oraiño bizi zarela, begien aitzinean zaitudala: eta halatan, hala baitzinitut bezala, mintzatu nahi natzaitzu. (Guero, "Axular")
• Beno, hobe gehiegi ez pentsatzea horretan, zeren oraindikan ez det bukatu kotxe berria ordaintzen; kotxe urdin hori, ateko argazkiko GSI Astra. (Larunbatak, Arretxe, J.)
• Zeren eta klitoria kanpoan da, bai ,kanpoan, goiko aldean, kanpoko ezpainek bat egiten duten lekuan; justu pubiseko ilea hasten den lekuan. (Sexua noiznahi, Elberdin, L.)

zeren diskurtso markatzailea denean, aurrean eta ondoan dituen testu zatiek ez dute perpausa osatzen, hau da, zerenek bi perpaus zati baino gehiago, bi solas zati elkartzen ditu. Halakoetan, zeren diskurtso markatzailea puntu eta aparte ondoren ere ager liteke:

• Galdegiten deratzutenean, zenbat urthe ditutzun, eta ihardesten duzunean, hogoi edo hogoi eta hamar ditutzula, zeren zeure kontuan hala baititutzu, badirudi eztuzula ongi ihardesten. Zeren San Agustinek dioen bezala, anni nostri veniunt, ut eant, non enim veniunt ut stent nobiscum (August in psalm. 65). (Guero, "Axular")
• Eta arrazoinekin dirudi hala.
  Zeren ezpaita bertze munduam izanen gaixtoentzat miserikordiarik. (Guero, "Axular")
• Iakizu ezen miserikordiak iustuei loria bezala, iustiziak ere gaixtoei ifernua emaiten derauela.
  Zeren Iainkoa den bihotz bera, eta miserikordios, ezta ez hunetarik hartu behar okhasinorik eta ez eskudantziarik bekhatu gehiago egiteko. (Guero, "Axular")

Lehenengo adibidean diskurtso markatzailea da zeren, latinezko hitzei ematen die bidea eta adizkiak ez du menderagailurik hartzen. Bigarren adibidean zeren menderagailua da, adizkiak bait- hartu baitu. Hirugarrengo adibidean ere adizkiak -en menderagailua hartu du. Ikusten denez, zeren bigarren perpausaren hasieran agertu ohi da, diskurtso markatzaile nahiz menderagailu gisa. zort

Beste lokailu batzuekin ere ageri da zeren, esaterako, etarekin indartuta. Batzuetan, zeren eta horren adizkia bait- eta -en gabe ager daiteke:

• Detxepare (edo berak eskualdunki erraiten duen bezala Etxeparekoak) ageri da Doniane Garaziko khasik auzokoa dela, zeren eta bere phertsuetan ibiltzen du, ez dizit, artu nizin, ez dut, artu nuen, ordez. (Artikulu bilduma, "Manezaundi")
• Lana goiz-goizik hasirik, bazkal aintzineko urhentzen eta bukatzen dute, othordu berant eginikan ere, zeren eta atsaldeko ez dute sekula utzi nahi lan hori, eta inahala, bururik altxatu gabe ari dira lanhari lotuak goiz guzia, lehiatsuki. (Artikulu bilduma, "Manezaundi")
• Ori ez litzake arritzekoa, zeren eta iñork eztigu ezer zor. (Kristau fedearen sustraiak. I. Jainkoa., Villasante)
• Zeren eta hola berriz oroitzean ohartzen naiz ez ginela uros izatetik urrun. (M. Legorburu)
• Kanona testugileek eta kritikoek zehazten dute, baina nik testugileei garrantzi handia ematen diet zeren eta ikasleek ikastetxean ikasten dituzte zeintzuk diren idazleak. (Zortzi unibertso, zortzi idazle, Urkiza, A.)
• Zeren eta, ezin sinetsia, neska hori ezagutzen dut. (Jin bezala, Mixel Thikoipe)
• Prehistoriatik egungo eguneraino artez-artez gaurko nazio batasun bikaina biribiltzera datorrena etorri (zeren eta batasun nazional honen bikainean ez da zalantzarik ametitzen - batasuna kuestionatzen hasiak diren katalan eta euskaldunen aurka) (Espainiaren arimaz, Azurmendi, J.)

Hala ere, zeren eta forma ager liteke bait-ekin:

• Nire ustez akats handi bat da ia urteko produkzio guztia Durangoko azokaren inguruan pilatzea, zeren eta hor idazle eta liburu asko galtzen baita. (Zortzi unibertso, zortzi idazle, Urkiza, A.)
• Hori badakit ametsa dela, zeren eta prestatua behar baita izan hortarako. (Ez da musik, Oxandabaratz)
• Eta kalitatea erran dut zeren eta ohitura guztiak kalitateak eta arimaren esentziatik eta substantziatik bereizten diren eranskinak baitira. (Enkiridion, Azpilikueta, M. / Xarriton, P.)
• Zeren-eta gizakiak, beren egoeran, beren kulturan eta beren hizkuntzan hartzen baititu; eta ez kontzeptu huts gisa. (Horretaz, "Txillardegi")
• Zeren eta orain kooperatibismoaren hire etika farisaiko hori aterako baitidak hizpidera, ezta? (Euskaldun guztion aberria, Zaldua I.)

zeren ezi/ezen forma ere aurkituko dugu testu klasikoetan:

• Zeren ezi nai zuelaik bortxatu gizon brutoak, Jangoikoak edeki zio bizia, ta libreguardatu zueSanda. (Sanduen bizitzak, Lizarraga)
• Zeren ezen denbora hartan odol sobranioa hobeki errekeitzen baitira eta hala odola atheratu ondoan zenbait pasaia eraginen diozue ungi eztalirik errefria ez dadin. (Laborarien abisua, Dasanza, M.)