Birformulazioa eta birformulatzaileak

Atal honetan azalduko da, zertan datzan birformulazioan gauzatzen den eragiketa diskurtsiboa, zer egitura duen eta zer markatzaileren (birformulatzaileren) bidez gauzatzen den.

Birformulazioa hainbat ikuspegi teorikotatik aztertu izan da. “Birformulazio” terminoa Gülich eta Kotschi-ren ¹ lanetatik dator; hots, ahozko hizkuntzaren azterketatik eta testuaren hizkuntzalaritzatik eta pragmatikatik ². Autore horiek diote hiztunak birformulazioa erabiltzen duela aurretik azaldu duen zerbait argiago azaltzeko. Lehengo ideia bera beste hitz batzuekin adierazten du, hau da, birformulatu egiten du.

Egokitasunaren ³ teoriaren ikuspegitik, hau da, enuntziatuak interpretatzeko oinarrian behar diren prozesu kognitiboak kontuan hartuz, Blakemore-k ⁴ dio aurretik adierazitakoa birformulatzeko erabakia honi zor zaiola: hiztuna konturatu da bere aurreko adierazpena ez dela behar bezain egokia bere helburu komunikatiboak betetzeko eta jakitun da aurretik adierazitakoa birformulatu beharra daukala bere helburu komunikatiboekiko egokitasunik beteena lortuko badu.

Ikusi dugunez, hartzaileari edo solaskideari aurreko diskurtso atala egoki interpretatzen laguntzeko gauzatzen den diskurtso eragiketa da birformulazioa. Alegia, diskurtsoa berrinterpretatzeko prozedura bat da: birformulazioaren bidez, hiztuna aurreko diskurtso atalera edo aurreko enuntziazio ekintzara itzultzen da, hura berrinterpretatzeko edo bestelako ikuspegi batez aurkezteko ⁵. Horrenbestez, birformulazioa da, diskurtsoan lehenago adierazitakoa bestelako hitzez adieraztea edo formulatzea. Hiztunak bere diskurtsoaren kontzientzia hartzen du eta —egin duen formulazioa guztiz gogobetegarria iruditu ez zaiolako, edo nahita diskurtsoa hala antolatu nahi duelako eta efektu diskurtsibo jakin bat lortu nahi duelako— beste hitz batzuen bidez edo ustez argiagoa den formulazio baten bidez saiatzen da adierazten hartzaileari adierazi beharrekoa.

Alde horretatik, birformulazioak funtzio ezberdina bete dezake (Blakemore 1993) planifikatu gabeko diskurtsoan (ulertzeko arazoak konpontzea) eta planifikatutako diskurtsoan (testuinguru-efektu berri batzuk sortzea).

Hiztunak berak jar dezake abian ⁶ birformulazio prozesua: ‘autobirformulazio’ deritzo prozesu horri:

• [Duela bi urte, 2007ko otsailean], Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa «transgenikorik gabeko eremu» izendatu zituen Jaurlaritzak; alegia, pertsona edo abereentzako elikagai izan zitezkeen landaketa transgenikoen aurka agertu zen. ( Berria)
• Gure arriskua zirkuko gizapiztien pare bukatzea da; hau da: pentsamenduaren akrobata edo pailazo bihurtzea. (Arrazoia ez dago edukitzerik, Segurola, I.)

Beste hiztun edo solaskide batek eraginda ere gerta daiteke birformulazioa (erabilera dialogikoa). Halakoetan, B solaskideak A solaskidearen adierazpena birformulatzen du. ‘heterobirformulazio’ esaten zaio horri:

• [Laukizuzena, gero; bi informazio behar dira hura zehazteko. Gero, erronboa, paralelogramoa, trapezioa.] Eta, hara, ia-ia ahaztu zaizkit, haiek izanik ugarienak inondik ere: nolanahikoak! Ezer nabarmenik ez dutenak. -Alegia —sartu zen tartean Jonathan—, matematikan lanerako sekula erabiltzen ez direnak. (Loroaren teorema, Guedj, D. / Muñoz, J.)

Adibide horietan ikus daitekeenez, azalpenak beste era batera emateko, birformulatzaileak baliatzen ditu hiztunak.

Hauek dira birformulazioaren atalak:

• Birformulakizuna: birformulagai den testu atala (Larringanek adierazpen birformulatu erabiltzen du Testu-antolatzaileak bi testu motatan: testu informatiboa eta argudiapen-testua lanean, 1996).
• Atal birformulatzailea: birformulazioaren “bigarren zatia” (Larringanek adierazpen birformulatzaile erabiltzen du Testu-antolatzaileak bi testu motatan: testu informatiboa eta argudiapen-testua lanean, 1996).

birformulakizun eta atal birformulatzaile terminoak erabiltzea erabaki dugu, beste formula batzuen anbiguotasuna saihesteko.

Beraz, honelakoa da birformulazioen egitura ⁷:

Atal birformulatzailea enuntziatu zati bat zein enuntziatu oso bat izan daiteke, eta askotariko kategoria sintaktikoetakoa: perpausa, izen sintagma, aditz sintagma, izena, aditza, adberbioa… Birformulakizuna ere enuntziatu zati bat zein enuntziatu oso bat izan daiteke, baita enuntziatu batzuk ere: esate baterako, laburbiltzaileen kasuan. Birformulazio esplikatiboetan, sarri egoten da kidetasun edo paralelismo funtzionala bi atalen artean, bereziki, birformulazio partzialetan; hau da, birformulakizuneko enuntziatuaren zati bat birformulatzen denean.

Diskurtsoan gehienetan agerian egoten dira birformulazioaren bi atalak, birformulakizuna eta atal birformulatzailea, baina batzuetan, bereziki, birformulatzaile urruntzaileekin, isilean geratzen da birformulakizuna. Hala eta guztiz ere, pentsa daiteke birformulatzaileek beti betetzen dutela lokailu zeregina ⁸; izan ere, ageriko atalak lotzen dituzte gehienetan, eta batzuetan, isildutako enuntziatu batera bidaltzen gaituzte.

Birformulazioa gauza dadin ez da ezinbestekoa birformulatzaileak erabiltzea. Badira birformulazio inplizituak ere, hau da, birformulatzailerik ez daukatenak. Hala ere, atal honetan ez ditugu aztertuko diskurtso markatzailerik gabe gauzatzen diren birformulazioak. Birformulakizunaren eta atal birformulatzailearen artean dagoen erlazioaren arabera, errazagoa, zailagoa edo ezinezkoa ere izan daiteke birformulatzailea ezabatzea ⁹:

• Birformulatzaile esplikatiboak, esaterako, errazago ken daitezke, baldin eta bi atalen artean baliokidetasun semantikoa badago; ezin dira ezabatu, ordea, inferentzia erlazioa baldin badago.
• Birformulazio parafrastikoan errazagoa da birformulatzailea ezabatzea.

Horrenbestez, birformulazioa birformulatzaileen bidez edo birformulatzailerik gabe gauzatzen den kontuan harturik, autore batzuek bi birformulazio parafrastiko mota bereizten dituzte:

• birformulatzailerik gabe gauzatzen den ‘funtzio diskurtsibo parafrastikoa’;
• eta birformulatzaileen bidez bideratzen den ‘eragiketa diskurtsibo parafrastikoa’ ¹⁰

Bestelako biformulazio motak (laburbiltzailea, urruntzailea, zuzentzailea) adierazten dituzten birformulatzaileek, ostera, agerian egon behar dute eskuarki, osterantzean diskurtsoaren interpretazioa ez baita berdina.

Lehenengo bi adibideetan, esate baterako, alegia eta hau da birformulatzaileak kenduta ere berdin-berdin ulertuko genuke bigarren enuntziatua:

• [Duela bi urte, 2007ko otsailean], Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa «transgenikorik gabeko eremu» izendatu zituen Jaurlaritzak; pertsona edo abereentzako elikagai izan zitezkeen landaketa transgenikoen aurka agertu zen.
• Gure arriskua zirkuko gizapiztien pare bukatzea da; pentsamenduaren akrobata edo pailazo bihurtzea.

Diskurtso markatzailerik gabe ere, ez daukagu arazorik ulertzeko bigarren enuntziatuan nolabaiteko azalpena datorrela, hau da, bigarren enuntziatua aurreko enuntziatuaren azalpen edo birformulazioa dela. Alde horretatik esan daiteke birformulatzaileak diskurtsoaren norabideaz edo orientazioaz hobeto jabetzeko bide-seinale moduko batzuk direla: adibide horietan, bigarren enuntziatuaren hasieran agertzen dira alegia eta hau da birformulatzaile esplikatiboak eta horiek argi adierazten diote hartzaileari ondoren nolabaiteko azalpena edo berrinterpretazioa datorrela.

Ikus dezagun birformulazioaren edukia zein den. Gehienetan, birformulakizunaren edukiari edo adieraziari dagokio atal birformulatzailean egiten den formulazio berria. Baina batzuetan, enuntziazio ekintza bera, esatea bera, bihurtzen da biformulazioaren helburu: horixe gertatzen da, esate baterako, hobeto esanda, hobeki esanda eta antzeko birformulatzaile zuzentzaileak edo labur esanda moduko birformulatzaileak erabiltzen direnean.

Birformulatzaileek eta diskurtso markatzaileek ezaugarri batzuk berberak dauzkate:

• a) prozesatzeko esanahia dute, eta ezaugarri semantiko eta pragmatikoen arabera, hartzailea inferentzietan gidatzen dute;
• b) perpausean ez daukate funtzio sinktaktikorik;
• c) aldagaitzak dira;
• d) agertzen diren diskurtso atala aurreko diskurtso atalarekin lotzen dute.

Baina zein dira birformulatzaileen bereizgarriak? ¹¹:

• a) Aurreragoko diskurtso atal bat (agerikoa nahiz isilekoa) berrinterpretatzeko prozesu batean parte hartzen dute: kasuan kasuko erlazioaren arabera eta birformulatzaile motaren arabera, baliokidetzatik zuzenketaraino joan daiteke berrinterpretazioa.
• b) Gainerako diskurtso markatzaileekin alderatuta, birformulatzaileek parte hartzen duten egiturak polifonikoak dira, hau da, askotariko ahotsak izaten dituzte ¹². Izan ere, zerbait birformulatzean, atzera egiten dugu diskurtsoan lehenago adierazitakoa berrinterpretatzeko, eta atzera itzultze horretan ikuspuntu berri bat sartzen dugu, birformulakizunekoarekin bat etor daitekeena edo ez. Esaldi honetan, adibidez, esatari bat eta bi enuntziatzaile bereizten ditugu:
  • Berandu etorriko dela esan du. Alegia, ez da etorriko.

• Polifoniari buruzko teorian ¹³ hiru kontzeptu hauek bereizten dira ¹⁴:
  • a) hiztuna (gaztelaniaz hablante), enuntziatua ematen duena;
  • b) esataria (gaztelaniaz locutor), esaten denaren erantzulea;
  • c) enuntziatzailea (gaztelaniaz enunciador), enuntziatuetan agertzen diren ahots edo ikuspuntuen erantzulea.

• c) Birformulakizunaren eta atal birformulatzailearen artean berdintasunezko erlazio hierarkikoa edo menderakuntzazko erlazioa dago. Erlazioa menderakuntzazkoa da, birformulakizuna eta atal birformulatzailea trukatu ezin badira eta, beraz, diskurtsoaren jarraipenerako atal birformulatzailea jotzen bada baliozkotzat. Aldiz, bi segmentuen artean baliokidetza semantikoa badago eta esanahia aldatu gabe truka badaitezke, berdintasunezko erlazio hierarkikoaz hitz egingo dugu ¹⁵.
• d) Birformulatzaileek esanahi berezia dute. Alde batetik, aurreko enuntziatua edo diskurtso atala ikuspuntu berri batetik berrinterpretatzeko jarraibideak ematen dizkigute (birformulatzaile bakoitzak, alde batetik, esanahi jakin bat edo batzuk izan ditzake, eta, beste alde batetik, testuinguruaren arabera har ditzakeen askotariko zentzuak). Bestalde, informazio egiturarekin zerikusia duten jarraibideak ematen dizkigute birformulatzaileek: mintzagaiaren jarraipena edo aldaketa ¹⁶.
• e) Mugikortasuna da diskurtso markatzaileen beste ezaugarri bat, baina birformulatzaileen kasuan banan-banan aztertu behar da posizioa. Dena dela, autore gehienek azpimarratzen dutenez, birformulazio mota guztietan informazioaren ikuspegitik diskurtsoan beti geratzen da nabarmenduta atal birformulatzailea.