X-en burua

Sarrerakoan esan bezala, hortaz, Aitorrek Aitor ezagutzen duela esan nahi badugu, bihurkaria erabiltzen dugu:

• Aitorrek_i Aitor_i ezagutzen du › Aitorrek bere burua ezagutzen du.

Beste hauek ere molde horretakoak dira, bihurkariak, alegia:

• Kargu egiozu zure buruari, gizona!
• Ez dun ongi ezagutzen hire burua!

Adibideetan ikusten denez, aditz komunztadura hirugarren pertsonan egiten dute beti bihurkariek:

• Esandakoak esan ostean, ezagutzen duzu zeure burua?
• Zergatik estutu ote zuen horrenbeste bere burua?

Hala ere, x-en burua egitura beti ez da bihurkaria:

• Txori bat pausatu zen bere buruan.
• Gaur txapela jarrik dut neure buruan.

Perpaus horietan, esaterako, x-en burua egitura ez da bihurkaria, sintagma arrunta da.

Aztergai daukagun egitura osatzeko, x-en burua, izenlagun bati burua sintagma gehitzen diogu. Izenlagun hori arrunta (nire) edo bihurkaria (neure) izan liteke:

• aurrekoa ni baldin bada: ene, nire, nere, neure…
• hi baldin bada: hire, heure
• hirugarren pertsonakoa bada: bere (baina ez haren)
• gu baldin bada: gure, geure
• zu baldin bada: zure, zeure
• zuek bada: zuen, zeuen, zeron

Aldaera indartu horiei esaten diegu bihurkari.

Bestalde, aurrekaria plurala baldin bada, edo erreferentzia aniztuna baldin badu, orduan ere burua singularrean joan ohi da, gehienetan:

• Adibide klasikoak:
  • Batzuek utzten dute bere burua, baina zerbait lekaturik; eta zeren ezpaitira osoki Jainkoa baitan fidatzen, hargatik beer buruaz oraino kargua dadukate. (Iesusen Imitacionea, Pouvreau, S.)
• Gaurko adibideak:
  • “Haiek, jokabide horren alde ona ikusirik, onartu egin zuten emandako aholkua; ez zuten, ordea, bere burua bide ondoan jarrita zegoen lakiotik zaindu, eta azkenean bihotz osoz besarkatu zuten aintza eta ohorea. (Asisko Frantzizko, Asisko Klara, Askoren artean)

Hala ere, buru sintagma pluralean duten adibideak ere badaude:

• Adibide klasikoak:
  • Zer gauza espantigarria siriar heientzat aurkhitzeaz, ustekaberik, bere buruak etsaien artean! Samariako erregek nahi zituen hil-arazi guziak; ordean Eliseak gibelatu zuen hartarik. (Testamen çaharreco eta berrico historioa, Larreguy)
  • Eta espiritu satsuek hura ikusten zutenean, haren aitzinera bere buruak egoizten zituzten, eta oihu egiten zuten, zioitela, Hi aiz Iainkoaren Sem 12 Bain 12 Baina hark hagitz mehatxatzen zituen, manifesta ez lezatenzat. (Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria, Leiçarraga)
  • Ezen gaitz guzien erroa abaritia duk, zein desiratzen dutelarik batzu erauzi izan baitirade fedetik, eta bere buruak anhitz doloretan nahaspilatu ukan baitituzte. (Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria, Leiçarraga)
  • Bertze batzuek nahi lukete bada, esklabotasun hartarik ilkhi: baiñan deus ez dute egiten bere buruak libratzeko. (Gudu izpirituala, Haraneder, J.)
  • Bainan bekhatorek ezpadituzte denboran punitzen bere buruak, Jainkoak punituko ditu eternitate guzian. (Meditacioneac gei premiatsuenen gainean, Duhalde)
  • Hainitzek hainitz gauza badakitela, eta bere buruak eztuztela ezagutzen: eta hala ezagutza hau ikan gabez dabiltza ergelkeria, eta enoxentkeriaketan, eta asko orduz bere buruez goragoko gauzen ondoan. (Escuararen hatsapenac, Etcheberri (Sarakoa))
  • Eta handik berèk kondena baillitzakete bere buruak. (Guero, "Axular")

• Gaurko adibideak:
  • Zeren batzuetan halako ituna baliogabekotzat jo behar bada, hala izango da, baina ez beldurretik jaioa delako, bestela hortik, bizitza zibilean elkartzeko, gizonek egiten dituzten itunak baliogabeak direla ondorioztatu beharko baikenuke, gure buruak besteen menpean jarri izana elkarren triskantzari diogun izutik sortua baita, esate baterako. (Herritarra, Thomas Hobbes / Esteban Antxustegi)
  • Baina ez dute burkoek gure buruen itxura hartzen, gure buruek burkoarena baizik. (Belarraren ahoa, Cano, H.)
  • Halere, gure buruetan neguarekiko dugun txip hori ezin da eroso sentitu, urtarrilean eguzki garbitako egunak bata bestearen atzetik trailan ikusten ditugunean. (Naturaren mintzoa, Zabala, P.)
  • Kulturari dagokionez ere, Frantziskok ez zuen kultura akademikoa maite, horrek gizarteko behe-mailatik ateratzen zituelako anaiak, eta beren buruak besteak baino handiagotzat jotzera eramaten zituelako. (Asisko Frantzizko, Asisko Klara, Askoren artean)
  • Testamentu Zaharreko eta Berriko liburuek, santuen liburuek eta paganoenek ere bai, gizaki errukitsuen kasu ugari aipatzen dizkigute, beren buruei uko egin dietenak eta beren bizitzak eskaini dituztenak Jainkoaren maitasunagatik, eta inoiz bertute naturalagatik ere bai. (Mistika liburuak, Eckhart-Tauler / Lekuona, J. M.)

Adibideetan ikusten denez, bihurkariaren aurrekariak (erreferentziak) bihurkaria biltzen duen perpaus berean agertu behar du:

• Javik eta Iñakik esan dute [Eduk eta Amaiak bere burua estu hartu dutela]

Adibide horretan, esaterako, bere burua sintagma bihurkariaren aurrekaria Edu eta Amaia sintagma da, perpaus txertatuan dagoena, eta ez Javi eta Iñaki sintagma.

Adjektiboa ere hartzen du batzuetan sintagma bihurkariak:

• ez daki zer egin bere buru gaixoarekin.
• zeure buru gogor horrek ez dizu aurrera egiten uzten.

Bide batez, ohartu, neure buru sintagma ergatiboan doala hor.

Bihurkariak indartsuak (neure/bere… buruaren) eta ahulak (neure/bere, besterik gabe) izan daitezke forma genitiboan agertzen direnean:

• Zu zara zure buruaren lagunik handiena. → BIHURKARI INDARTSUA
• Zu zara zure lagunik handiena. → BIHURKARI AHULA

De Rijkek zioenez, nolabaiteko justifikazio semantikoa behar da bihurkari indartsu hori erabiltzeko (de Rijk, Rudolf 2008: 366). Bihurkari indartsuak honelako egituretan erabiltzen dira: neure buruaren jabe, bere buruaren hondamena, zeure buruaren ardura, eta abar. Justifikazio semantikorik ez dagoenean ahula baino ezin da erabili: hau du bere herria. Bi hauek bereizi egiten ditu De Rijkek:

• bere buruaren argazkia (= Maddi bere buruari egindako argazkia)
• bere argazkia (= beste norbaitek Maddiri egindako argazkia)

Hala ere, bereizketa hori ez da hain argia. Leku postposizioetan, benetan lekuarekin zerikusik ez dutenean ere erabiltzen dira bihurkari indartsuak:

• bere buruaren gainean / bere gainean (lehenbizikoak ez du tokia markatzen, baina bai bigarrenak)
• bere buruaren alde / bere aldean
• bere kontra / bere buruaren kontra
• bere atzean / bere buruaren atzean

Aurrekaria goragoko tokian dago perpausean, subjektuaren lekuan gehienetan, agerian (Jonek gezurra esan dio bere buruari) edo sakonean (Jon_i ikusi dut [Jon_i bere buruarekin solasean]). Horren arabera, X-en buruak ergatiboan ez luke izango lekurik, ergatiboa delako perpaus egituran maila gorenean dagoen sintagma, eta ez lukeelako izango erreferentziarik “gorago” aurkitzeko. Baina ergatiboan ere badaude egitura bihurkariak:

• Neure buruak kezkatzen nau soilik.
• Zure buruak nekatzen zaitu.
• Zeure buruak gidatu zaitu eta aurkitu duzu irtenbidea.

Tradiziozko testuetan ez dago horrelako adibiderik baina perpaus horiek zuzenak dira, eta egungo idazleek ere erabiltzen dituzte:

• Eta neure buruak erantzun zidan: (Gauza txikien liburua, Aristi, P.)
• (Badakit, eta pena ematen dit neure buruak). (Gaur ere ez du hiltzeko eguraldirik egingo, Iñaki Segurola)
• Batzuetan neu ere harritzen nau neure buruak… (Harry Potter eta Azkabango presoa, J.K. Rowling / Mendiguren Elizegi, X.)
• Baina hori posibilitate ahulena zen, neure buruak egiten zidan Jeneralak ez zidala heriotza militarra emon gura, gaizkile arrunten mailara jaitsi gura ninduen, ez zidan utziko gudari hilekin eskuz esku joan nendin hilerriko paretaraino. (Nik ere Germinal! egin gura nuen aldarri, Izagirre, K.)
• Eramanezina, diot, baina atseginez eramaten dena, penitentziak baino ez baitizu barkamena ekarriko, edo agian salbamena, eta orduan zigorraren azpilduretan goxatzen zara, plazer bihurtzen duzu ondoeza eta zeure buruak sortzen dizun higuina. (Glosolaliak, Karlos Linazasoro)

De Rijkek dio hori emozio aditzekin gertatzen dela, subjektua esperimentatzailea denean, subjektuak “emozio bat esperimentatzen” duenean: kezkatu, zoratu,… Baina beti ez da horrela: erantzun, egin eta abar ere ageri dira. Berak ere aipatzen du halakoa ez den aditzen bat:

• Zeure buruak egin zaitu esklabo, ez beste inork.

Hala ere, horrelako kasuetan X-en buruak beste nonbait aurkitu behar du erreferentzia hori, egituran “apalago” baldin bada ere (neure buruaki erantzun zidan niri_i).

Baina aditz gehienekin ezin da halakorik sortu:

• *neure buruak gorrotatzen nau
• *neure buruak ez du idazten
• *neure buruak ez du inoiz ere ikusiko hori

Zalantzazko perpausak ere sortzen dira batzuetan, balekoak hiztun batzuentzat baina ez denentzat:

• Zure amets haiek zeure buruari kalte egingo diote (Saltarelli 1988: 110).