Izen animatuak eta ez-animatuak

Semantikari edo adierari esker dakigu mahai, bide, leiho eta harri bizigabe edo ez-animatuak direla, baina zaldi, haur, Aitor edo txakur, bizidun edo animatuak. Izen bat animatu edo ez-animatua izatea, ordea, ez dago semantikarekin edo biologiarekin lotuta soilik, morfologian ere eragina du, euskaraz, izen animatuek eta ez-animatuek kasu marka ezberdinak hartzen dituzte. Hori horrela:

• bidean (ez-animatua → non?)
• Andoni(ren)gan (animatua → norengan?)
• *bidea(ren)gan (ez-animatua → norengan?)
• *Andonin (animatua → non?)

Adibide horietan argi ikusten da semantikak eragin zuzena daukala morfologian. Leku-kasuen markekin, leku-postposizioekin gertatzen da hori, baina hemen ere badira salbuespenak, landare eta zuhaitzekin, esaterako:

• *arbola(ren)gan
• arbolan
• *pagoarengan
• pagoan

Pertsonekin ez dago zalantzarik, eta beti -ga- moldea erabiltzen da euskaraz, laguna(ren)gan, baina gorputzeko atalekin non soila:

• buruan
• *buruarengan
• besoan
• *besoarengan
• oinetan
• *oinengan

Landareak bizigabetzat (nahiz hor ere pago hori bere baitatik sortu da bezalakoak baditugun (ikus hurrengo atala). Kontuan izan, zernahi gisaz, pertsona izenordainetan aski arruntak direla nitan, zutan, gutan… bezalakoak. Jakina, ni(re)gan, zu(re)gan, gu(re)gan bezalakoak ere bai. Eta ni(re) baitan bezalakoak (ikus hurrengo pasartea).

Hauxe dio Euskaltzaindiaren Hiztegiak baita sarreran:

Horrenbestez, tradizioari jarraituz, norbaitengan edo norbaiten mende adierarekin erabili da molde hori, eta osagarri animatuekin:

• nire baitan hori pentsatu nuen
• zure erabakiaren baitan dago guk parte hartzea
• *udalekuen baitan antolatu dute mendi irteera → udalekuetan / udalekuen barnean antolatu dute mendi irteera

Izen animatuekin -(en)ga-n kasu marka erabiltzen da, baina baita –en baitan postposizioa ere azkenaldian, eta ildo horretatik, –en baitarik, -en baitatik edo –en baitara aldaerak ere bai. Nolanahi ere, postposizio honen izugarri hedatzen ari da azken aldiotan, baina erabilera askoz mugatuagoa zen literatura klasikoan egun baino.

OEHk jasotzen duenez, literatura klasikoan honela erabili izan da batez ere:

• izenordainekin: ene baitan, zure baitan, gure baitan, norbaiten baitan, zeinaren baitan, bere baitan

• Alaber Meza enzuten duenak, erran bez bere baitan sekretuan estorba eztizan berze lagunak. (Tratado de como se ha de oyr missa, Beriayn, J.)
• Aberatsa dauka bere burua, deusen beharrik ez duela dio bere baithan. (Guristinoqui bicitceco, Baratciart)

• -en marka gabe: zu baitan; ni baitarik

• Ene Jainkoa, sinhesten dut zu baithan (Catichima edo Fedea laburzki, François-Antoine Jauffret)
• Amore ezitela othoi despara
  
• Honat begitartez izul zakizat
  
• Ni baitan dukezu adiskide bat
  
• Balia dikezit senhar gaixto bat. (Linguae Vascomun Primitiae, Etxepare)

• bere izenordainarekin: landare hori bere baitarik sortu da; nola diren gauzak beren baitan; substantzia dei lezakete bere baitan existitzen den…, substantzia bakoitzak bere baitan behar du…

• Pozez beterik bere baitan esaten zuan: Ona emen, ona emen nik billatzen nuana. (Asis-co loria, Beovide)
• Nork daki zenbat gogoeta samin egiten zuen bere baitan. (Mintzaira, aurpegia, gizon, Hiriart-Urruty, J.)

• izen bereziekin: Jainkoaren baitan / Jainkoa baitan; Anttonen baitan / Antton baitan; Israelgo erregearen baitan…

• Non ez duen bere bihotza Jainkoaren baithan bermatzen eta hazkartzen. (Igandea edo Jaunaren eguna, Arbelbide, J. P.)
• Sinhesten det Jainko Aita bothere guzia duena baithan. (Peru Abarca, Moguel, J. A.)

• izen bereziei egiten zaien erreferentzietan: bekatorea garbitzen duenaren baitan; guztien baitan
• erakusleekin, haien erreferentzia pertsona baldin bada: honen baitan

• Hainitzek sinhetsi izan zuten haren baitan emasteki haren erranaren ariaz (Jesu Kristoren ebanjelio saindua, Haraneder, J.)

• pertsona erreferentzia duten izenekin: apez handien baitarik; suprefetaren baitarik

• Erregeren baithara
  
• oro bildu eta,
  
• huna Hamaikahoren
  
• mintzatze onhesta. (Kantikak eta neurtitzak, Zalduby, RIEV 1908)

Egungo idazleek, ordea, eremu gehiagotan erabiltzen dute egitura hau, Xarriton, P.ek, esaterako, izen abstraktuekin sarri¹:

• Modua deitzen ditut, substantziaren afektuak, hots, beste gauza baten baitan den zerbait, gauza haren bitartez baita ulertzen. (Etika, Spinoza / Xarriton, P., 33)
• Gorputz guztiekiko komunak diren propietateak, orokortasunaren arabera, Jainkoaren esentzia eta, horregatik, dagokien atributu kontzeptua (Hedadura) inplikatzetik datoz, mugimenduan eta atsedenean partaide dira (modu infinitu arartegabearen izatasuna inplikatzen dute) eta modu infinitu arartedunaren baitan daude (Etika, Spinoza / Xarriton, P.)
• Ihardetsiko digute, bada, ez dela gauzen baitan ez perfekziorik ez inperfekziorik eta Jainkoaren nahi soilari dagokiola gauzak beteginak edo huts eginak eta onak edo txarrak deitzea eta, beraz, Jainkoak nahi izan balu egin zezakeela orai betegina dena guziz huts egina izatea, eta alderantziz. (Etika, Spinoza / Xarriton, P.)

Hegoaldean batez ere oso hedatuta dago erabilera hau, prentsan, esaterako, baina berria da eta ez du tradiziorik:

• elkarrizketa politikoaren baitan
• Hitzarmen Bereziaren baitan
• RPS Federazioak … biltzen ditu bere baitan
• egituren baitan
• hiriarteko egitura bakoitzaren baitan
• UMP taldearen baitan
• jardunaldiaren baitan
• anorexiaren baitan
• ondarearen baitan
• Europaren baitan
• autonomia parlamentarioaren baitan…
• Jokin Apalategi soziologoak hitzaldia eskainiko du, Gure Esku Dago hitzaldi zikloaren baitan (Uztarria Azpeitiko ataria)
• Beñat Jimenez: “Europaren eraikuntzaren baitan, inork ezin du eragotzi Ipar Euskal Herria bere hizkuntza eta instituzio propioak dituen herri aintzatetsia izatea” (Berria, egunkaria)

Hona beste zenbait adibide egungo idazleenak:

• bat-batean, argi bat, Kristo hartzen duena; eta, argi hartan bildurik, erresuzitatzen da Kristo, jaisten da gurutzetik, betetzen da mortua lorez, erresuzitatuak bere oinez lurra ukitu orduko… hedatzen da ene arimaren leiho bat betiko udaberrirat, eta udaberriaren baitan biziberriturik sentitzen naiz… (Lur bat haratago, Irigoien, J. M., 143)
• Diskurtsoaren batasuna bilatu genuen objektuen baitan, euren banaketan, euren ezberdintasunen arteko jokoan, euren arteko hurbiltasunean eta urruntasunean - hitz gutxitan, berbadun subjektuari emana zaionean -: eta, azkenean, itzuli gara jardute diskurtsiboa bera ezaugarritzen duen harreman modura; eta horrela aurkitu dugu ez konfigurazio bat edo forma bat, baizik (Sukar ustelaren urtea, Jimenez, E.)

• Apaingarri hutsa da batzuetan:

• hiriarteko egitura bakoitzaren baitan → hiriarteko egitura bakoitzean
• jardunaldiaren baitan → jardunaldian

• beste batzuetan egokiagoa da barruan, kontu edo antzeko zerbait esatea:

• RPS Federazioak… biltzen ditu bere baitan → RPS Federazioak…
• anorexiaren baitan → anorexian / anorexia kontuetan…

Ekialdean hobeto eusten diote erabilera klasikoari eta euskal hiztunen senari eta halakoak askoz bakanagoak dira.

Nolanahi ere, batzuetan hitza bera izan daiteke anbiguoa: herriaren baitan eta herrian ezberdinak dira. Lehenengoak pertsona multzoari egiten dio erreferentzia, eta bigarrenak etxe edo eraikin multzoari. Horregatik erabiltzen da lehenengoan baitan, eta –n marka bakarrik (herrian) bigarrenean. Gauza bera gertatzen da elizaren baitan eta eliza(ren) baitan bikotean. Ez da, ordea, hori beti betetzen: populuan gehiago erabiltzen da populu baitan baino, eta jendeetan ere maizago ageri da jendeen baitan baino.

Ez-animatuen kontu honetan badira salbuespenak ere: ardietara(t) edo behietara(t) joan da eta moldekoak arruntak dira. Nesketara edo neskatara ere ageri dira testuetan, edo gizonetara(t), maizago, azken hori, literatura klasikoan egungoan baino. Bestetik, zalditik astora esaten dugu, edo liburu horiek elkarrengandik banatu behar dira. Literaturan ere bai:

• Multzo bateko elementuak elkarrengandik bereizteko ezintasuna haustea da hori. (Loroaren teorema, Denis Guedj / Jon Muñoz)
• […]batetik, badirelako ikusmen sisteman mugimenduaren atzemaile bereziak, erretinan elkarrengandik hurbil dauden puntuetan eragina duten seinaleak kodetzeko gai direnak,[…] (Irudia, Jacques Aumont / Josu Zabaleta)
• […]ahoskordak elkarrengandik urrun egoten dira[…] (Fonetika eta fonologia hitzez hitz, Oñederra, L.)

"Orixe", Mirande, Polikarpo, I. eta Labaien, A. M.ek ere erabili zituzten halakoak.

Bestalde, elkarretarik ere erabiltzen da, bizidunekin ere bai:

• […]deus aurkitzen ahal gauza batzuen elkarretarik bereizteko[…] (Etika, Spinoza / Xarriton, P.)
• […]bi adiskidek behar izatu zuten berriz ere urrundu elkharretarik. (Sainduen Bizitzea, Joannateguy)
• […]ez dukezu menturaz hetan ikusi nola elkarretarik berezi ziren lar-abereak eta etxe abereak[…] (Baigorriko zazpi liliak, Duvoisin)

Baliteke, elkar izenordainak jokabide propioa izatea, eta ez nahitaez aurrekariarekin lotua: Iparraldean zutan, zutarik, zutara… aski arruntak dira. Salbuespenez ari garela, ohart gaitezen hirugarren adibidean Duvoisinek hetan esaten duela, bizidunez ari bada ere. Hor “haien artean” esan nahi du, eta arrunta da holako formak erabiltzea hori adierazteko: idazleetan, ikasleetan eta antzekoek idazleen artean, ikasleen artean esan nahi dute. Nahiko sistematikoa da hau euskaraz, eta bereziki taldea, generoa, espeziea, edo oro har, izaera kolektiboa adierazten duten izenekin gertatzen da.

Kontuan izan behar dugu, ordea, animatutzat hartzerik ez dagoen izenak ez direla bizidunen moduan jokatu izan, eta ez dagoela ondorengoen ildoko tradiziorik:

• gaztearen pentsaeran / *pentsaerarengan eragin handia izan zuen
• *Europako legeengandik / legeetatik ez dut ezer onik espero

Azkenik, batzuetan bereizketa ez da esan dugun gisan egiten: ezaguna da zalditik astora joate hura. Parekoak dira zebratik zaldira, edo izurdetik mazopara, denak literaturatik bilduak. Baina ez dugu esaten *Anttonitik, bai, ordea, zalditik jaitsi eta zaldira igo (egungo literaturan zaldira igo/igan ageri da, edo zaldira pasatu, adibide asko dira holakoak). Eta gripeak hartuz gero, medikura edo medikuarenera joaten gara, nahiz ez den lehenbiziko aldia umea medikuarengana eraman dugula. Beste batzuek medikuarenera nahiago dute. Zail da hemen arau zehatzik ematea, euskalkien artean ezberdintasunak baitaude. Gaur egun, idazleen artean gehiago erabiltzen da medikuarengana, baina hiztun askorentzat bi gauza aski desberdinak dira medikuarengana eta medikura/medikuarenera. Holakoetan mugak non jartzen diren ez da aise jakitea: zaldira/zaldi gainera igo bai, baina norbait zaldiarengana hurbildu, abiatu edo joan, egin daiteke, gaurko literaturak erakusten duenez.

• Mikel Strogoff, belar gainean narrasean, zaldiarengana hurbildu zen. (Mikel Strogoff, Jules Verne / Zabala, K.)

Ikus Egungo Testuen Corpusean zenbat aldiz erabili den molde bakoitza.