Marka Morfologikoak

Euskaraz oso ohikoa da izenondoei marka morfologikoak gehitzea haiek mailakatzeko. Hauek aztertuko ditugu atal honetan:

• -sko/-xko
• -ska/-xka
• -xe
• -tzar
• -txo / -to
• -ats, -ail, -tsu

Guztietan hauek dira erabilienak: –sko/-xko eta –ska/-xka:

• berdaska, gaztesko, harrosko, ilunska, gorriska, zozoska…

Euskaltzaindiak ez du arau zehatzik eman aldaera horien inguruan baina Hiztegi Batuan eta Orotariko Euskal Hiztegian -xko/-xka moldearen aldeko hautua egin da:

• OEH: berdaxka, beranxko, gaztexko, harroxko…
• HB: zurixka, luzexko, handixko…

Adierari dagokionez, zer alde dago forma baten eta bestearen artean?

• makila guztien artean luze bat hartuko dut
• makila guztien artean luzexka bat hartuko dut
• horia baino nahiago dut soineko zuria
• horia baino nahiago dut soineko zurixka

-xka/-xko atzizkiak txikigarriak dira berez, eta nolabait, izenondoaren berezko adiera leundu egiten dute, aurretik nahiko gehituko balitzaie bezala: nahiko luzea, nahiko zuria / zurikara…

Soberatasuna edo gehiegikeria adierazteko ere erabiltzen da:

• gaztexko zara manera horretan mintzatzeko.
• Eskas zuen gauza bakharra zen adina: gaztexko zen oraino. ( Fedearen Propagacioneco Urtecaria edo Fedearen Propagacioneco berriac urteca ematen dituena)

Hiztegi Batuak hauxe dakar gaztexko sarreran: gaztexko izond. 'aukeran gazteegia'

–xe atzizkia ere gehitzen zaie izenlagunei mailakatzeko (aditzei ere bai, adizlagunak sortzeko: egintxe, lotsatuxe, zabalduxe, akituxe… -xe atzizkia gehituta ia egina, pixka bat lotsatua, pixka bat zabaldua, ia akitua esan nahi dute horiek:

• Handixe eta ttipixe bi extremitate dira, berdin gaixtoak. ( Vocabulaire des mots basques bas-navarrais, traduits en langue française, Salaberry, M.)

Adibide horretan, handiegi eta txikiegi esan nahi dute izenondoek. -xeago, -xeegi… Konparatzaileekin adibide asko daude:

• handixeago (pixka bat handiago), handixeegi…
• Ni aundixeagoa izan banintzan, etzidaten egin didaten aña parre egingo. (Nere berriketa eta aitortza, Albeniz. L)

-tzar atzizkia handigarria da, izenondoaren esanahia handitzen du, gehitu, areagotu. Bizkaia aldean asko erabiltzen da. Gehienetan izenekin (harritzar, atetzar…) ageri bada ere, Azkuek zioenez, zenbaitetan izenondoei ere lot dakieke: handitzar. Gaurko idazleen artean ere ageri da molde hau:

• Liburuto andi tzar bategaz eskuetan, zeinetan darakusdazan banaan banaan, eta bakotxa berez ene bizi guztiko gaistakeriak. (Escu-liburua, Añibarro)
• Begiratu beste hura, buru handitzar hura, begiak itxita tente lo egingo lukeen buru erraldoia dirudiena. (Lagun izoztua, Sarrionandia, J.)

-txo eta -to atzizkiak txikigarriak dira. Izenekin (neskato, haurtxo, liburutxo) bezala erabiltzen dira beste kategoria batzuekin (ondotxo, gehitxo, ezertxo, polito), eta izenondoekin ere bai:

• Erri txikitxo batian egin zuan beiñ gelditza. (Asis-co loria, Beovide)
• ! - Aitona! - Bai, jarri det, eta luzetxo daukat. (Garoa, Aguirre, D.)
• Au ondo ezagutzeko, kontu egizu, Errege gai, edo Prinzipe gazte santu, jakinsu, prestu, eder, ta munduko aberatsena, zure auzoko donzella pobretxo batez pagatzen dala, ta ez bestegatik, ezpada zeren etorki, edo kasta garbiko, odol onekoa dan, eta ezkontzaz bere Esposa, edo Emaztetzat artzen duela. (Aita S. Ignacioren egercicioac, Cardaberaz)

Bizkaierari buruzko atari honetan agertzen den gisan, -to atzizkia asko erabiltzen da euskalki horretan.

• Paskual zen gizon lodito bat, hedadura ttipikoa, kexa-errexa, eta astoa baino kasko gogorragoa berearen alde. (Ipuin eta ixtorio, Larzabal, P.)
• Laster ezautuko abe i, txarrito ori. (Bigarrengo abarrak, "Kirikiño")
• Nondik uste dozue asi direala lapurto tzar andiak? Lauziri laumarai ostuteti: sagar bat, arrautza bat, arta mitxer bat, kabilla bat kenduteti. (Sermoiak, Zabala, J. M.)

• Adibide horretan ikusten denez, bi atzizki, -to eta -tzar metatu dira, izenondoaren adiera, kasu honetan lapur handitzeko.

Bestalde, -r, -l, -n kontsonanteez amaitzen diren izenondoetan, -to atzizkia -do bihurtzen da:

• Artu ta ganera erantzun be egin zeustan ugerdo orrek. (Latsibi, Azkue, R. M.)
• Bere aragiaz ez da, gaurdanik, iñor atsegin-berotuko, txanpon ugerdo batzukaitik. (Batetik bestera, Erkiaga, E.)

• Halaxe ohartu nintzen kutxaren barruan bazela ildo antzeko bat, zurezko pieza bi elkarri josten zaizkionean geratzen dena bezalakoa, eta bazela orratz mehe eta luzetxo bat, bera eta zuraren artean atzazal bat baino beste ezer lodiagori sartzerik utziko ez ziokeena. (Sukar ustelaren urtea, Edorta Jimenez)
• Eta berak Ixuela artzaiaren txakur txiki gorritxo bati buruzko bertso gogoangarrien gainean egindako ipuina idatzi eta bidali dit. (Konpainia noblean, Anjel Lertxundi)

Beste atzizki batzuk (-ats, -ail, -tsu) koloreekin erabiltzen dira batez ere: berdats, gorrats, berdail, gorrail, gorritsu… Sail honetakoak dira luzetsu, zoriontsu, distiratsu, irribartsu, arriskutsu…

• Zaldi pherdats bat, eta haren gainean iarririk zegoenaren izena zen Herioa. (Iesus Christ Iaunaren Testamentu Berria, Leiçarraga)
• Eta ilki zedin berze zaldi gorrhats bat, eta haren gainean iarria zenari eman zekion lurretik bakea ken ahal lezan, eta elkar hil lezaten: eta eman zekion hari ezpata handi bat. (Iesus Christ Iaunaren Testamentu Berria, Leiçarraga)
• Goiz gorhailerat iratzartzean. (Lan orhoitgarri zonbait, "Oxobi")
• Betazal gorrizu. ("Euskaldunak", "Orixe")

Hiru atzizki horietatik –tsu bakarrik da emankorra, besteekin oso adibide gutxi daude. Bestalde, eta EGLU-I liburukian aipatzen den -antz¹ atzizkiarekin oso lekukotasun gutxi daude:

• Eguzki ederrarekin, betiko otzantza ez zan kaltegarri. (Bizia garratza da, Irazusta, J. A.)
• Zenbaitek, azal gorriantzatxo / oraindik ageri dute. ("Euskaldunak", "Orixe")