Denbora/tokizko adjektibo adberbialak

Denbora/tokizko adjektibo adberbialak eta beranduago ikusiko ditugun denbora/aspektuzko adjektibo adberbialak, oso desberdinak dira aurrean ikusiak ditugun modaletatik eta intentsiboetatik. Biek ere, izenarekin nolabaiteko zerikusia duen gertaera baten ‘zirkunstantzia’ adierazten dute, eta aurreko adberbial guztiek bezala, ez dute zehazki izenaren berezko ezaugarririk adierazten. Zehazkiago, hemengo hauek toki/denbora kokapena adierazten dute.

• Parafrasiek funtsean postposizio-sintagma bat daramate, lexikalizaturik edo lexikalizatu gabe: azpiko (solairua), ezker (eskua) (izenaren modifikatzailea) / azpian, ezkerrean (goragoko mailako modifikatzailea). Adberbio soilak ere baditugu: hurbil, gertu, urrun / hurbileko, gertuko, urruneko.

• Beste adjektibo adberbialen kasuan baino maizago, onartzen duten izan kopuladun perpausa ez da zehazki izenki-predikazioa izaten, perpaus identifikatzaile bat baizik¹. Alegia, Hanka horiek aurrekoak dira esaten dugunean, ez gara hankak izen-sintagmari buruz predikatzen. Berez, hankak izakia eta aurrekoak izakia identifikatzen ari gara; alegia, bi izen-sintagma lotzen ari gara kopularen bidez (ez izen-sintagma bat eta predikatu bat). Hala ere, bistan da beste zerbaitetan bideragarria dela berezko izenki-predikazioa: Ohitura horiek aitzinakoak dira.

• Aurreko (ohiturak) bezalako izen erlazionaletan oinarritutakoek gutxitan onartzen dute graduatzailerik bere adiera fisikoetan: *oso aurreko (hankak). Adjektibo soilak ordea, ondo moldatzen dira graduatzaileekin: (herri) oso hurbila

• Modalek edo intentsiboek ez bezala, nekez hartzen dute izenaren eskuinaldeko tokia, horrela kokapenean erabat desberdina den segida lortzen delako: azpiko solairua ‘solairu azpian dago’ baina solairu azpikoa ‘solairuaren azpian dago’

Izenetik urrunago azaltzen dira modalak baino. Hona hemen bortxatu samarrak baina argigarriak diren segida hauek: auzo hurbil ziurra baina *auzo ziur hurbila eta benetako gertuko auzoa baina */#gertuko benetako auzoa. Ohi bezala, azken hau testuinguru pragmatiko jakin batek bihur lezake bideragarri: ‘gertukoak diren auzoen artean, benetako bat (ez itxuraz bakarrik herria dena eta herri-bizitzarik ez duena).

Izenetik hurbilago azaltzen dira intentsiboak baino. Hona hemen hainbat adibide, bortxatu samarrak hauek ere: negu hurbil soila baina *negu soil hurbila. Bestetik, toki/denborazko hauek ere izenetik urrunago kokatzen dira kalifikatzaileak baino: herrialde kataluniar handi hurbilak baina *herrialde kataluniar hurbil handiak eta *herrialde hurbil kataluniar handiak.

• Espero bezala, toki- edo denbora-kokapena onartzen duten izen ororekin agertzen dira, eta izen konkretu bizigabeak ere azaltzen dira.

Euskal izen erlazionalek denbora zein tokia adierazten dute oro har. Bestetik, muga kontu bitxiak dituzte kalearteko (bizitza) bezalakoen eta kale arteko distantzia bezalakoen artean, hizkuntza honen lexikalizazio eta gramatikalizio bilakeren ondorio gisa. Oso maiz, -ko postposizioarekin batera ihartuak daude eta hiztegian azaltzen dira hitz modura².

Besteak beste, erabilera berezituetan aurki daitezkeen atomo₁ azpiko₂ partikula₃ edo transkripzio₁ osteko₂ epea₃ bezalakoek erdal partícula₃ sub₂atómica₁ (cif. gazt. átomo) edo periodo₃ post₂-transcripcional₁ (cif. gazt. transcripción) erdal egituren semantika-balio berbera dute. Bestela, honelako 1 + 2 batura guztiak osagai erreferentzial sailkatzailetzat jo izan dira orokorki³. Alegia, azpiko edo inferior adberbialak dira, baina atomo azpiko eta subatómico, erreferentzialak.

Horrekin batera, euskal bibliografiak ‘erlazional’ deizioa erantsi die azpi edo oste bezalako izenei⁴. Agian egokiagoa izan liteke azpi bezalakoetarako ‘izen erreferentziala’ delako deizioa: berez izenak dira, eta bestetik atomo azpiko bezalako segida erreferentzialetan hartzen dute parte. Zer esanik ez, atomo bezalako izenak ez dira erreferentzialak.

Hauek dira ohikoenak: aitzinako (lanabesak / ohiturak), aurreko (hankak / ohiturak / belaunaldia / danbolina), atzeko (hankak), alboko (aretoa), barneko (bozkarioa / gatazka / kezka), barruko (gona), bitarteko (zubia), …

• (Tokian) tokiko, edo areago, lurreko edo ahoko bezalako postposizio-sintagmek, toki, lur eta ahoko izenetan oinarritutako adiera beregaina dute, eta erreferentzialtzat joko ditugu.

• Ezker(rreko) edo eskuin(eko) sarrerak ordea, izen erlazionalen antzerakoak dira eta adberbialtzat jo litezke.

• (Negu / Sartalde / herri / negu / senide) hurbila (edo gertua) eta (Ekialde) Urruna adjektibo/adberbioak eta dagozkien hurbileko (edo gertuko) edo urruneko (tokia) sintagmak ere aipa daitezke; azken hauek denetariko graduatzaileak onartzen dituzte.

Bukatzeko badakigu bibliografiaren arabera⁵ denbora/toki kokapena adierazi duten hauek oso hurbil daudela bigarren bezalako hurrenkera-zenbatzaileetatik, baina aurrean esan bezala, beste ohiko atal batzuetarako utziko dugu bere azterketa, ereduzko zenbatzaileekin batera egin beharko dena. Antzerako zerbait esan liteke azken (aurreko) bezalakoei buruz