Lotura aditzak

Predikatu osagarria eta izen sintagma lotzen dituen aditza lotura aditza edo aditz kopulatiboa da. Erabilienak izan eta egon dira:

• neska azkarra da
• kafea epela dago

Hala ere, bigarren adibide hori baino gehiago erabiltzen da kafea hotz dagoegitura. Horrek agerian uzten du epela dago egiturako epel hori adjektibotik baino hurbilago dagoela adberbiotik: Mikel haserre etorri da eta antzeko perpausetan. Beste lotura aditz batzuk ere badaude: bilakatu, bihurtu, egin, iruditu, ukan…

• txakurkumeak handi egin dira
• zapatilak txiki(ak) ditut
• oso gela hotza da hori

Nolanahi ere, lotura aditz hauek bi izen lotzen dituzte askotan:

• izar handi hura hauts bihurtu zen
• Markel irakasle ari da Zarautzen
• Maite neskame joan da Parisera
• Iñaki atezain aritu da bizi osoan

Predikatu osagarriak noiz agertu behar du mugatzailearekin eta noiz ez? Ez dago arau zehatzik kontu honetan.

• Joan, egon, bihurtu, hartu eta antzeko aditzekin, osagarria mugagabean joan ohi da, batez ere predikatu osagarria izen (sintagma) batek osatzen badu:
  • ura ardo bihurtu zuen
  • Andoni irakasle dago

• EGLU-I ( 168. orrialdean) liburukian espresuki esaten da predikatuak ezin duela halakoetan mugatzailerik hartu:
  • *ura ardoa bihurtu zuen
  • *Andoni irakaslea dago
• Tradizioan molde hauek erabili dira:
  • Doguna jan dogu ta arlot gara biortu. (Refranes y Sentencias)
  • On zukeien sorthu ezpaliz, edo sorthu eta berehala hurtu, hondatu eta ezdeus bihurtu baliz. (Guero, "Axular")
  • mahai saindutik urrunduz ez zara perfektoago bihurtu (Guristinoqui bicitceco, Baratciart)
  • Loten emaztea bere ondo asi zan angeruaren agindua kunplitzen, esan eutsanean Sodomako erri gaistotik urteiteko; baña guztia galdu eban atzera begiraturik, ta onegaiti gatz biurtu zan. (Gueroco Güero, Añibarro)
  • non gehiago edertu zuten, eta bihurtu zuten argiago (Panegirico del gran doctor de la iglesia S. Agustin, Larramendi, M.)
• Egun, ordea, predikatua mugatzeko joera dago, sintagma konplexua denean bereziki:
  • egin nahi dien erreferentzia multzo gabea bihurtzen da (Paradisua hatz mamiekin ukituz, Olaziregi, M. J)
  • Hiriko espresionismoaren forma bereziaren ordezkari nagusia bihurtu zen ( hiru.eus)
  • «Azkeneko» disko bitxia, ordea, «berpiztutako» lana baita Smile, Wilson eta bere taldea, The Beach Boys, 1967an ateratzekotan egon zirena baina sekula ez zena saltokietara iritsi, argitaratu gabeko rock musikaren lanik famatuena bihurtuz. (Egizu irribarre, Zaldua I.)
• Egungo lanetan egile batzuek nahiko modu sistematikoan erabiltzen dute mugagabea. baina badira zenbait idazle bietara ere erabiltzen dutenak, bi adibideok, esaterako, orrialde berean ageri dira:
  • kontu larria bihurtzen ari zen hura
  • istripuzko hilketa hura istripu huts bihurtzeko.
• Literatura klasikoan ere badira adibideak, ikus XV. mendeko testu hau:
  • Hemen natza ortzirik, noizbait gozo eiritzirik,
    Herioak ustegabe doloroski egotzirik.
    Ene arima
    Jangoikoagana beldurreki partiturik,
    Lagungabe bide luzean peril asko pasaturik,
    Onak eta onrak bertan
    munduakc edekirik,
    Plazerak azke[ … ] atsekabe bihurturik.
    Ahaideak eta adiskideak urte gutiz atzendurik
    Ikusten tut isuririk, harresi guzia deseginik,
    Argi gabe, ilunbetan, ustel eta kirasturik.
    Nigar begi bapederak bere aldiaz oroiturik:
    Nihork ere izanen ez du nik ez dudan partidurik.
    Ene, arima duzuen gomendatu, garitatez mobiturik.
    Zarraizkidate guzi[…] bertan hitzok ongi notaturik. (Hemen natza ortzirik, Amendux, J.)
• Hori guztia gorabehera, tradizioan nahiz egungo literaturan, predikatu osagarriko sintagma mugatzailerik gabe emateko joera zabalduago dago mugatzailedun sintagma erabiltzea baino.

• Lotura aditza izan denean adjektibo sintagma arruntean mugatuan joaten da:
  • ama ona da
  • Uxoa txirrindularia da
  • mendi hura oso handia da

• Adjektibo sintagman beti agertu behar duen mugatzailea artikulua da, eta ez erakuslea, adibidez. Bestalde, mugatzaile horren zeregina adjektibo sintagmaren eta izen sintagmaren arteko komunztadura markatzea besterik ez da, eta horrek esan nahi du izen sintagma singularra bada, adjektibo sintagmak ere singularra izan behar duela, eta izen sintagma plurala bada, adjektibo sintagma ere plurala izango dela:
  • ama ona da / gurasoak onak dira
  • mendi hura oso handia da / mendi haiek oso handiak dira

• Hala ere, zenbait adjektibo mugatzailerik gabe agertzen dira:
  • zoriontsu zara?
  • aske ote gara nahi duguna esateko?
  • guztiak gara berdin legearen aitzinean
  • Jauna, zure grazia handi, azkar eta gozo da…

• -ago eta –egi konparazio atzizkiak erabiltzen ditugunean, Iparraldean batez ere, ohikoa da mugagabea erabiltzea, baina mugatua ere erabil liteke egitura horietan:
  • zer, hori baino ederrago? / zer, hori baino ederragoa?
  • auto hori handiegi / handiegia da.
• Superlatiboarekin, ordea, ez, beti erabiltzen baitugu mugatzailea:
  • auto(rik) handiena.

• EGLU-I liburuaren ( 170-171. orrialdeetan) beste “adjektibo” hauek ageri dira horien parean: gai, gauza, aiher, haizu, zilegi, sori, bide (komeni, ados, akort…):
  • ezkontzaren haustea lege da, baina batzuen ustez ez zilegi
  • ez naiz gai zuk diozuna ulertzeko
  • ados ginen geure asmo guztietan…

• Horiek multzo honetan sailkatzea ez da zuzena: batetik gai, gauza, bide, lege, ez dira adjektiboak, izenak dira; bestetik, ez dute komunztadurarik egiten subjektuarekin:
  • gazte horiek azkarrak dira.
  • gazte horiek gai / gauza / ados / akort dira.
  • gazte horiek *gaiak / *gauzak / *adosak / *akortak dira.
• Askoz egokiagoa da pentsatzea aditz esapideak direla.

• Aditz esapideak:
  • beldur izan, gose izan, ahalke/lotsa izan… horiek mugatzaile gabe joaten dira:
  • gure umea gose da / goseak dago
  • haserre da irakaslea
  • lotsa naiz eskatzen didazuna egiteko
  • on / hobe / zail / gaitz / harrigarri izan
  • lasterketa guztiak irabaztea zail da
  • on da autoa hartzen dugunean beldur pixka bat izatea
  • harrigarri da zein iritzi ezberdina daukagun batzuek eta besteek
  • Mendian zoin den eder epher zango gorri!
    Ez da behar fidatu itxur'eder horri,
    Niri hitz eman eta gibelaz itzuli,
    Gaztena, ontu-eta, lurrean ihaurri. ( Mendian zoin den eder)
  • Forma mugatuak ere erabil daitezke egitura horietan (zaila da, ona da…) eta hizkera bizian asko erabiltzen dira; mugagabeak, berriz, hizkera landuan gehiago.
  • egiteko trebe (egiteko gai / gauza), jateko on…
• Adjektiboek osagarriak har ditzakete zenbait esapidetan:
  • Hogoi etxe segurik baziren elizari hurbil (Supazter xokoan, Barbier)
  • diruz aberats zen baina osasunez behartsu
  • Piramidea edo Piramideak ziren sepultura suerte batzuk, pilare, harroin, edo thonba laur kantoinetako gora ailtxatu batzuk, egin ahal zitezkeien gorenak, ondoan zabal eta puntan mehar. (Guero, "Axular")
  • Beraz hunelatan etsaigoan dagoena ere ez, baiña guztien gaiñetik emaztètan dabillana ezta aphezetako on. (Guero, "Axular")
• Adjektibo sintagma partizipioak osatzen badu, mugatzailea ezinbestekoa da:
  • koadro hori oso ongi marraztua da.

• Izan ere, mugatzaileak bereizten ditu predikatu osagarria eta aditzaren lehen osagaia:
  • nekatu da ≠ nekatua da
  • hil da ≠ hila da
  • bete da ≠ betea da
  • gaur sortu ≠ sortua da
• Lehen egiturak eta bigarrenak ez dute, noski, esanahi bera. Sail honetakoak dira, bestalde, bigarren mailako predikatuak ere:
  • sagar horiek amonak landatuak dira
  • irakasle hori lan asko idatzia da.

• Lotura aditza izan izanik predikatu osagarria adjektiboaren ordez izen batez edo izen sintagma batez osa daiteke. Izen sintagma horren erreferentzia zehatza bada mugatua izango da:
  • Aitor gure entrenatzailea da
  • Aitor atzo agurtu genuen mutila da

• Baina izen horrek zerbait orokorra adierazten badu, adjektibo modura edo, interpreta daitekeena, nahiz eta berez izena izan, predikatu osagarria mugatzailerik gabe eman daiteke:
  • Andoni irakasle(a) da
  • ni naiz lekuko eta ni nerau naiz epaile
  • ez nekien bekatu zirela
  • Alaere, dio Santuak, isillik uzten dituen gauza guzien ordain da (eta askoz geyago), Mariari Jesusen Ama dala esatean, ematen dioen alabanza. (Eracusaldiac, Aguirre, J. B.)
  • zeru horiek Jaunaren bizilekuaren atari besterik ez dira
  • bera da jaun eta jabe…
• Hala ere, hori ez da beti betetzen:
  • esan zigun gu ginela aberastasun horien jabeak (jabe ere esango lukete hiztun askok).
  • Izarrak ta eguzkiak argi egiten eta distiatzen due era miragarrian, eta txit eder ematen due, baña jakizu ori guzia ez dala zure bizilekuaren ataria baizik. (Eracusaldiac, Aguirre, J. B.)