Determinatzaileak, komunztadura

Ondoko lerroetan jarriko ditugu determinatzaileen eta komunztaduraren inguruan sor daitezkeen galdera eta zalantza batzuen erantzunak: nahiko(a) lan, hau mutilau, asko etorri d(ir)a… bezalakoen inguruan sortzen dira zalantzak. Zergatik? Askotan errezetazaleak izan gara euskaldunak, formulazaleak. Holako formulak ez ditu eman Euskaltzaindiak, norbaitek asmatu zituen bere garaian. Batzuk zuzenak dira, beste batzuetan zalantza handiak ditugu, eta hori gertatzen zaio hiztunari ere, bereziki idazten hasten denean. Hemen saiatuko gara gauza batzuk argitzen.

Erantzuna: Biak erabil daitezke, nahiko eta nahikoa. Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna liburuan esaten den bezala (1993, 139 or.), nahikotasuna adierazteko, besteak beste, bi hauek erabil daitezke, “biak aski berriak, orain dela ehun eta hogei bat urtetik honakoak. Orobat nahiko gehixeago erabiltzen da, antza denez, eta nahikoa sortaldekoa da batez ere”.

Auzi horri buruzko argibide gehiago Orotariko Euskal Hiztegian edo Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegian aurkitu daiteke.

Erantzuna:

Gai honen inguruan dagoen araudi bakarra Euskaltzaindiaren 4. arauan jasotzen da, hau guz(t)ia-ri dagokion arauan. Besteak beste, han esaten da hau guz(t)iau eta hori guz(t)iori oso bidezkoak direla, baina ez ordea *gizonau modukoak.

Gatozen kasuak banan bana aztertzera:

• hau mutilau…: Ez dago erabakita horrela idatz daitekeen.
• honek mutilak esan du…: Ez dago ezer erabakita, baina goikoaren egitura berari buruz ari bagara, izatekotan honek mutilonek behar luke.
• hauek mutil guztiak…: Mutil hauek guztiak erabili behar dela esaten da 4. arauan.
• honek gizon guztiok…: Gizon hauek guztiak egitura dago onartuta. Honek forma ez dago onartua euskara batuan pluraleko erabileretarako; lehen graduko erakuslearen ergatibo singularrari bakarrik dagokio euskara batuko erabileran.

Erantzuna:

• A) Komunztadura kontuetarako, EGLU-I liburukian jaso ziren Gramatika batzordeak komunztadurari buruz gaur egun arte esan dituenak (ikus, batez ere, 1991ko argitalpeneko 130-132 orrialdeak eta 143. orrialdea).

• Kontu honen gainean, bestalde, ez da araurik argitaratu, salbu galderan aipatzen diren aditz jakin batzuen erabilerari buruzkoak (balio, iraun eta abar).

• B) Galdetzaileei dagokienez, hauek dira euskara batuan ontzat ematen direnak:
  • Nor etorri da?
  • Nor etorri dira?
  • Nortzuk etorri dira?
  • Zeinek egin du?
  • Zeinek egin dute?
  • Zeintzuek egin dute?

Guztiak ematen dira ontzat. Aipatu behar, hori bai, sail bakoitzeko azken adibidea (hirugarrena eta seigarrena) ez direla lehenesten: bigarren adibidea hobesten da hirugarrenaren aldean; eta seigarren adibideak euskalki-marka du (“batez ere Bizk.”) Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan (ikus nortzuk eta zeintzuk sarrerak).

Erantzuna:

Euskaltzaindiaren 34. arauak dioenari jarraituz, -ko erabiltzea hobesten da prezioa, adina, distantzia, denbora… adierazten duten sintagma zenbatzailedunetan: horietakoak dira urte askoko gizona (adina), eta urte askoan bizi izan naiz Gasteizen (denbora); horietan, beraz, -ko hobesten da.

Hala ere, -ta- erabili behar dugu batzuetan: nongo galdera dugunean, edo dagokion sintagmaren azpian -tan inesiboa dagoen kasuetan: horietakoa dugu azken kasua, etxe askotako arazoa (etxe askotan dagoena/dutena, nongo galdera azpian duena); hor, beraz, -tako.

Erantzuna:

Ez du esan nahi gaizki dagoenik; izan ere, arauetan, oro har, kontua ez da izaten zer dagoen gaizki eta zer ez, zer den gramatikala eta zer ez, baizik euskara batuan erabiltzeko forma hobetsia, tradizioduna, erabileraz nagusia zein den, hobesten dena zein den; kasu honetan, ezin esan dezakegu Lau urtetatik behin ezgramatikala denik; arauarekin aditzera eman nahi dena da tradizioz nagusi dena mugatua dela (Lau urtetik behin), edo aukeran ematen diren beste egiturak.

Aukeran ematen da lau urtetarik behin ere, Iparraldean tradizioa duelako, forma mugatuarekin batera, baina Hegoaldeko tradizioan nagusi da Lau urtetik behin bestearen aldean (lau urtetatik behin egituraren aldean), eta horregatik ez da agertzen azken hau forma hobetsien artean. Eta hiztun askok, besterik gabe, lau urtetik esaten dute:

• lau urtetik joaten da Ameriketara
• Lau urtetik behin joaten da Ameriketara
• lau urtetik lau urtera joaten da Ameriketara

Erantzuna: Onartzekoa da galderako esaldi hau: Ez dago munstroen artean basiliskoa baino bitxiago eta hilgarriagorik.

Euskaltzaindiaren 111. arauan esaten denari jarraituz, izen batek izenondo bi dituenean, onartzen da izenondoen zuzeneko juntabidea; alegia, kasu-marka bukaeran bakarrik jartzea. Horren erakusgarri, adibide hau ematen (eta onartzen) da han:

• Euskaltzale zintzo eta leialari

Gauza bertsua da galderako adibidea:

• Ez dago basiliskoa baino (munstro) bitxiago eta hilgarriagorik

Jakina, lehenbizikoa ere guztiz zuzena eta egokia da, hirugarrena ez bezala (konparaziozko interpretazio horretan: munstro bitxiagoa esan nahi da eta ez munstro bitxia):

• Ez dago munstroen artean basiliskoa baino bitxiagorik eta hilgarriagorik.
• *Ez dago munstroen artean basiliskoa baino bitxi eta hilgarriagorik.

Erantzuna:

Beharbada, ohikoagoa izan liteke halako egituretan singularreko komunztadura, baina zuzena dela esan behar da pluralekoa erabiltzea ere; hona halako jokaera erakusten duten literatura-tradizioko adibide batzuk:

• Lagun oro abiatu zitzaizkon ondotik (Hiribarren, Eskaraz egia, 133)
• Gudu baten aitzinttoan bildu zituen lagun oro bere gelarat (Hiribarren, Eskaraz egia, 35).
• Nur da gaiza oro berak nahi dütian bezala dütiana? (Maister, Jesu-Kristen imitazionea, 61).

Kasu marka (batez ere kasu marka gramatikala: absolutiboa, ergatiboa eta datiboa) ere har dezake, noski, oro zenbatzaileak determinatzen duen sintagmak. Horrela, aukera hauek ditugu:

• gizon orok daki hori ez dela zuzena
• gizonek oro dakite hori ez dela zuzena
• Hori nuen gogokoena eta ene lagunak oro iritzi edo pentsamolde berekoak ziren (A. Aintziburu eta J. B. etxarren, Luzaiden gaindi, 205)
• Hortaz, ezin uka daiteke neu naizela negar egin arazlerik onena gure artean, lagunak oro ezartzen ditudalako lantu batean, ni ikusi edo ukitu orduko (J. Azkona, Patata soro bat, 144)

Egitura horiek dira maizen ageri direnak. Zeren literaturan ez da aurkitzen bestelako kasu marka duen adibiderik, esan nahi baia, kasu gramatikalaz beste kasuekin osatutako adibiderik.

Esate baterako,

• *mutilekin oro oso ongi konpontzen da
• *etxeetara oro joaten da“

bezalakorik. Aldiz, izenaren eskuineko aldean,

• mutil ororekin
• akats oroz aberatsa da
• urte oroz mintzatzen zen
• ate orotarik isurtzen zitzaion ura
• hitz orotan nabari da

eta abar arruntak dira egungo testuetan, batez ere Ipar Aldeko idazleek egiten dituztenetan.

Oro zenbatzaile orokorra bakarrik agertzen zaigun adibideetan ere aurkitu daiteke pluraleko komunztadura:

• Orok dakite (EGLU I, 154)
• Oro sufritzen zituen bakearen kontserbatzeko (Jauretche, Meditazioneak, 384)

Erantzuna:

Zuzenak dira galderan aipatzen diren esaldi guztiak. Literatura-tradizioan dokumentatuta daude guztiren erabilera horiek (ikus OEH, IX alea, 65. or.). Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegian ere, era honetakoak jasotzen dira: gau guztian, liburu guztia, egun guztia, urte guztia gisakoak. Bai eta Ereduzko Prosa Gaur corpusean ere.

Kontua da, ordea, galderan aipatzen diren izen horiekin erabiliagoa dela oso, bai OEHko datuetan, bai Ereduzko Prosa Gaurren corpusean ere.

Zuzena ez den erabilera honako hau da: oso izen zatiezinekin erabiltzea: *esne osoa, *ur osoa, *denbora osoa, *ardo osoa, eta abar. Horiekin, guzti erabili behar da (EGLU-I, 154. or.)

Erantzuna:

Izen arruntak zenbakarriak edo zenbakaitzak dira: zenbakarriak banako gisa irudikatu daitezke (auto, liburu…); eta zenbakaitzak ez (maitasuna, hotza, gosea…). Izen zenbakarriak zenbatzaile zehaztu (bat, bi, hiru…) eta zehaztugabeekin (asko, gutxi, zenbait…) zenbatu daitezke; izen zenbakaitzak, berriz, zenbatzaile zehaztugabeekin bakarrik:

• zortzi liburu, liburu asko…
• gatz asko, askatasun gutxi, ur ugari…

Bestalde, izen zenbakaitzak neurgarri edo konkretuak (esne, diru) eta neurgaitz edo abstraktuak (askatasun, beldur) ere izan daitezke. Neurgarriek neurri-sintagma bat eraman dezakete ezkerrean; neurgaitzek ez:

• bi litro esne, kaxa bete diru…
• *kilo bat askatasun, beldur…

Gogoratu bestalde, izen zenbakarriak ere konkretuak (liburu) edo abstraktuak (asmo) direla:

• poltsa bete liburu…
• *poltsa bete asmo

Dena den, beste era batera baina izen abstraktu edo neurgaitzak (sentimenduak gehienetan) ere neur litezke: ezin da haien zenbatasuna eman zenbatzaileekin, baina bai haien nolakotasuna, izenondoekin (txiki, handi, luze, labur):

• maitasun handia
• beldur handia
• hotz handia
• bero handia
• gose txikia
• denbora luzea
• atseden laburra

Hona hemen zenbait adibide oker, zuzenduta:

• *Bero asko egiten du Kanarietan. › Bero handia…
• *Beldur asko diet katuei. › Beldur handia…
• *Denbora asko daramagu zain. › Denbora luzea…
• *Ez dago hainbeste bero. › Ez dago halako berorik…

- Neurri zehaztugabea (nolako), neurri-izenondoak:

• handi/txiki

• ogi txikiak ekarriko ditut umeentzat.
• ogi handiak egiten zituen amonak baserrian.
• gazta txiki biribilak gehiago gustatzen zaizkie haurrei.
• gazta handi-handi bat egin dugu.

• luze/labur

• denbora luzea egin genuen itxaron-gelan.
• denbora laburrean iritsi gara Erlora.
• bide luzea daukazu tontorreraino.
• bide laburrena hartzea onena.

• altu/baxu

• jende altuak ez dauka arazorik kontzertua hemen ikusteko.
• jende baxuarentzat ez da lekurik aproposena hau.
• etxe altuak daude New Yorken.
• etxe baxuak ikusi genituen Nepalen.

- Tamaina:

• handi/txiki

• tentsio handia zegoen udaletxeko aretoan.
• yoga oso lagungarria da tentsio txikiak kentzeko.

• altu/baxu

• presio altuekin eguraldi ona izaten da.
• presio baxuekin eguraldi txarra.
• tentsio altua dauka amonak eta pilula hartzen du goizeri.
• goxokiak eramaten ditu mendira tentsio baxua daukalako.

Tenperatura eta antzeko nozioekin bi irudikapenak dira posible:

• tenperatura handia hartu zuen esneak sutan.
• paperak tenperatura txikiak jasaten ditu soilik.
• tenperatura altuko herrialdeetan bizi dira animalia horiek.
• artzek ile asko dute tenperatura baxuei aurre egiteko.

Beste izen batzuekin eskala-irudikapena baino ez da posible:

• koruko haurrak erraz iristen dira nota altuetara. (*nota handietara)
• hobeto moldatzen naiz nota baxuetan. (*nota txikiak)

- Kantitate zehaztugabea (zenbat):

• kantitate diskretuak

• ogi asko/gutxi ekarri ditugu bazkaltzeko.
• argi asko/gutxi daude piztuta etxean.
• gas asko/gutxi isuri ziren lantoki hartan.

• kantitate jarraituak (zenbat):
• ogi asko/gutxi jarri du mahaian. (=ogitik asko/gutxi)
• argi asko/gutxi dago gela horretan. (=argitik asko/gutxi)
• gas asko/gutxi pilatu da pote horretan. (=gasetik asko/gutxi)

Izen abstraktu batzuekin, polo positibo eta negatiboen asimetria gertatzen da neurri/kantitate oposizioan:

• Beldur handia diet katuei. (*asko)
• Beldur gutxi diot lasterketan ateratzeari. (*txikia)
• Lotsa handia ematen dit telebistan agertzeak. (*asko)
• Lotsa gutxi daukazu niri horrela hitz egiteko. (*txikia)
• Pazientzia handia dauka irakasleak. (*asko)
• Pazientzia gutxi dauka irakasleak. (*txikia)

Izen batzuk, hala ere, zenbakarri nahiz zenbakaitz gisa erabil daitezke:

• Hiru bide daude Erniora igotzeko.
• *Bide asko daukagu egiteko. › Bide luzea…

Izen abstraktu teknikoagoekin ez dago neutralizaziorik, adiera zenbakaitza (jarraitua) zein zenbakarria (diskretua) har dezakete:

• tentsio handia (nolakoa)/tentsio asko (zenbat)

• Tentsio handiko lana dauka Mikelek. (*asko)
• Tentsio asko, termikoak eta uzkurdurakoak, batzen dira, eta horregatik erortzen dira harriak.

• tentsio txikia (nolakoa)/tentsio gutxi (zenbat)

• Tentsio txiki bat nahikoa da zuntza hausteko. (*gutxi)
• Tentsio gutxi sortzen dira zur horretan oso homogeneoa delako. (*txikia)

• denbora luzea (nolakoa)/denbora asko (zenbat)

• Denbora luzea daukagu haraino iristeko. (*asko)
• Denbora asko hartu behar dira kontuan fisikan. (*handia)

-AGO, -EN, -EGI graduatzaileak nola erabili:

• neurria

• tentsio handiagoa eraginez gero, hautsi egingo da beira. (*tentsio gehiago)
• beirak tentsio txikiagoa izango balu, eutsi egingo lioke. (*tentsio gutxiago)
• tentsiorik handiena lanera joan behar izateak eragiten zion Aniri.
• tentsiorik txikiena ere jasangaitz zitzaion.

• kopurua

• orain dela hilabete baino tentsio gehiago dauzkat lepoan.
• tentsio gutxiago daukagu orain etxean.
• tentsio gehien dantza eskolan sortzen dira.
• luzaketak egiterakoan dauzka gorputzak tentsio gutxien.

• neurria eskalan

• tentsio baxuegia dauka eta ez zaio komeni saunan sartzea.
• tentsio altuegia dauka eta ezin du gatzik jan.

Honi lotutako informazio gehiago, Izen zenbakarriak eta zenbakaitzak, neurgarriak eta neurgaitzak eta Izen banakoak eta multzokariak ataletan.

Erantzuna: Norbera izenordaina da; norberaren eta norbere, berriz, norberaren genitiboko formak; nor bere eta zein bere egiturak dira. Hona hemen horien erabilerak:

• Norbera: (nor + bera). Hitz egiten ari dena edo aipatu nahi den hura. Edozein izen bezala deklinatzen da: norbera, norberak, norberari…

• Norberak aukeratu behar du bizitzan nondik jo.
• O, zer samiña, norberak maite duan umea otso biurturik ikusi bearra. (Aguirre, D., Garoa)

• Norberaren egokiago da norbere baino:

• Norberaren etxea beti da berezia.
• Bakotxak berak daki norberaren barri. (Arrese Beitia, Ama euskeriaren liburu kantaria)

• nor/zein bere: (nor/zein + bere). Nor/zein galdetzaileek multzo bateko zati bakoitza adierazten dute bere izenordain bihurkaria ondoan dutenean. Multzo zati horiek gizakiak dira. Egitura osoak, nor bere/zein bere, bakoitza esan nahi du.

• Lauok batera nor bere ardiakin joazela. (Lazarraga, Eskuizkribua)
• Nor bere ostatu jakinean bezala. ("Axular", Guero)
• Gero abere guziak aurrean ipiñi ziozkan, nori bere izena emateko. (Lardizabal, Testamentu Zarreco eta Berrico condaira)

Erantzuna:

Ehunekoak deklinatzeko, % sinboloaren eskuinean digitoz adierazitako zenbakia deklinatu behar da, kasuan kasuko atzizkia erantsiz marratxorik gabe.

• Ekonomiak % 2ko hazkundea izan du bigarren hiruhilekoan.
• Jasotako diruaren % 5 Indiara bidaliko dugu.

Ehunekoa zenbat hitzaren ereduan deklinatzen da eta beraz, mugagabean jokatu behar da:

• *Biztanldeen % 44a langabezian dago.
• Biztanleen % 44 langabezian dago.
• Ikasleen % 15 etorri zen aurkezpen-bilerara.
• *Ikasleen % 15a etorri zen aurkezpen-bilerara.

Zenbaki hori mugatu singularrean deklinatuko da aurretik beste ehuneko kopururen bat eman bada, hau da, aurretik gainerako edo beste badute, esaterako:

• Birziklatutako zaborraren % 40 plastikoa da, gainerako % 60a hondakin organikoa.
• Herritarren % 55 independentziaren alde dago; beste %45a kontra.

Aditzaren komunztadura singularrean egiten du ehunekoak baina erreferentea plurala denean adizkia ere hala joan liteke:

• herritarren % 55 alde dago.
• langileen % 17k ez du botoa eman.
• emakumeen % 44k ez dituzte erasoak salatzen.