1. Zer dugu ospatzeko ?

Euskararen etorkizuna irudikatzeko orduan metodologia edo arakatze apreziatiboa erabiltzea egokia dela ikusi genuen Eusko Ikaskuntzaren eskutik 2017ko ekainaren 2an Gasteizen egin zen mintegian. Ohartu ginen euskarak, eta beste hizkuntza gutxitu guztietako komunitateek ere, zailtasunak zailtasun, badituztela kapitalak, baliabideak, indarrak. Nolabaiteko muin positibo bat badute hizkuntza gutxituek komunitatea bere osotasunean eta hizkuntzaren bizitasuna/erabilera garatzeko bidean jar lezakeena1. Ikusmira horretatik estrategia berriak eraiki daitezkeela ikusi zen etorkizuneko beste eszenario batzuk sortu ahal izateko.

Hizkuntza-ondarea, aniztasunaren egoera, era positiboan irudikatzea zail egiten zaigu. Hizkuntza-eskubideak eten gabe urratzen dira munduan zehar eta gurean ere bai. Ezjakintasuna nagusi da, eta gizakiak eraiki duen ondarerik aberatsena kontutan batere ez dela hartzen ikus daiteke nonahi. Ardura apur bat duenak, berriz, sarri ikus ditzake halako hizkuntzaren azken hiztunak hil direla adierazten dioten berriak. Baina, tartean, azken hiztuna hil ondoren komunitatea berpizten ari dela hizkuntza hori (Man irletako manx hizkuntzaren kasua aipatzen zigun O'Rourke ikerlariak berriki), edo azken hiztun horiek aurrera egiteko indarrak ere badituztela esaten zaigu; esaterako Matias Brezinger Afrikako hizkuntzetan jakintsu handiak, eta 2017ko Linguapax saria jaso berri duenak, Hego Afrikako N|uu hizkuntza laurogeitaka urte dituzten hiru ahizpen artean biziberritzen ari direla esaten digunean bezala.

Nolanahi ere, hilzorian dauden hizkuntzei buruzko berri on edo interesgarri bezala, batez ere, hizkuntza horietako bat jaso, dokumentatu egin dela jakinaraztea izan ohi da.

Hizkuntzak, ordea, ondare ez materiala diren heinean, bere bizitasunean, erabileran dira altxorra, bere komunitatearentzat baliagarriak diren heinean dute balioa, hizkuntza-aniztasunaren ondare aberatsa elikatuz eta osatuz. Gure UNESCO katedrari hizkuntza oso berezi baten katalogatzeak baino askoz beharrezkoagoa eta aberasgarriagoa iruditzen zaio munduko edozein hizkuntzetako komunitate batek bere altxor hori biziberritzeko hartu duen erabakia aurrera daramala erakusten duen ekimena; sortu berri duen eskola edo bestelako indar-gune baten berri ematea. Eta egin duten horrekin harro eta pozik agertzen direla ikusi eta erakustea. Hori da guk ospatu nahi duguna.

Katedraren 10. urteurrena ospatzeko eskaini zaizkigun orrialde hauetan gure historiaren zertzelada labur bat emango dugu, hasteko. Ondoren gure ikerketa eta egitasmoetatik abiatuta hizkuntza aniztasunaren erronkak era positiboan aurrikusten ahaleginduko gara. Hizkuntzak, gutxituenak ere, garapen iturri/indar direla ziur gaudenez indar hori kudeatu ahal izateko zenbait proposamen egingo ditugu. Hiru lerrotara mugatuko gara: hizkuntza-lankidetza, irakaskuntza eleanitza, eta hizkuntza gutxituetako hiztun berri aktiboak. Hor kokatzen ditugu gure erronkak, 11, eta gehiago.

2. Historia apur bat

UNESCO Katedra hau sortzeko 2006 urtearen abenduan sinatu zen UNESCO eta UPV/EHUren arteko hitzarmena. Eta martxan jartzeko, UPV/EHUren eskutik 2007an jaso nuen koordinatzaile izendapena, eta Zubiria Etxean, lanerako lekua. Eta ez dut ahaztu nahi, lehenengo ekimenetarako UNESCO Etxearen diru laguntza preziatua jaso genuela. Nolanahi ere, katedra honek historia luzeagoa du. Hizkuntza-aniztasuna gure artean 1996ko irailean, Leioan, UNESCO Etxearen eskutik, Nazioarteko Linguapax Mintegia antolatuz plazaratu zen kasik lehenengo aldiz. Bertan izan ziren Felix Marti, Linguapaxeko sortzaile eta orduko zuzendaria, Miquel Siguan zena, Jon Landaburu, eta beste hainbat jakintsu ezagun eta ezezagun hizkuntza-aniztasunaren berri ematen eta haren arriskuez ohartarazten. Handik abiatu zen 1997an UNESCO eta Eusko Jaurlaritzaren artean sinatuko zen hitzarmena ere. Eta hitzarmen horri esker egin ahal izan zen UNESCOren eskariz eta gidaritzapean, eta UNESCO Etxeak kudeaturik Munduko Hizkuntzen Txostena deituriko egitasmo handia2. Txosten horretan parte hartu genuenok izan gara UNESCO Katedra hau sortu eta abiatu dugunak, urtez urte indar berriak gureganatuz. Gaurko MHOUK Katedran diziplina ezberdinetako kideek egiten dugu lan (hizkuntzalariak sozio-linguistak, hizkuntzaren didaktikariak, biologoak, abokatuak,...), gehienak musu-truk, bakoitzak bere arlotik, eta bere esperientzia eta ikerketetatik katedra elikatuz. Talde horri esker garatu ditugu, gehien bat elkarlanean, hainbat egitasmo. Hemen hiru lerro nagusi.

3. Hizkuntza-lankidetza

Euskaldun bezala aspaldi ohartu gara norberaren hizkuntzaren alde lan egitea garapen indarra dela. Askotan, ahalegin hori ardura moduan, militantziaren morala edo nekearekin, eta borrokarekin ere lotu izan dugu. Alabaina, harrotasuna eta gogobetetze sentipena, eta nortasun eraikitzaile bezala ere bizi daitekeela geroz eta argiago ikusten dugu. Hasieran aipatu dudan irakurketa baikorrarekin lotuko nuke ikusmira hau.

UNESCO-Bangkok, 2010ean Why Languages Maters for the Millenium Developmental Goals-en argi erakusten zaigu hizkuntzak ezinbesteko balioa dutela herrien eta gizarteen garapenean. Bide hau da UNESCO katedra honek hasiera hasieratik bultzatu duena euskaldun bezala dugun eskarmentuaz baliatuta. Kolonbiako emberatarrak, nasatarrak, Afrikako Beningo baribak, eskarmentu edo izen on horregatik eskatu digute aholkularitza, eta ahal dugun heinean lagundu eta elkar elikatzeko aukera dugu.

Garapenerako lankidetza-proiektuetan hizkuntza-irizpidea txertatzeko proposamena (Uranga, 2013) UNESCO-Etxea, Soziolinguistika Klusterra, Garabide eta MHOUNESCO Katedrak argitaratutako lanak sakonago aztertzen du zergatik hartu behar den kontuan hizkuntza-irizpidea garapenerako proiektuetan.

Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Sailburuordetzak eta Lankidetzarako Euskal Agentziaren artean 2016an sinatutako hitzarmenak ere lan honetan du abiapuntua, eta itsaropenez ikusten dugu hizkuntza irizpideari, teorian behintzat, bere lekua eskaini zaiolako. Garapen proiektuetan benetan sustatzen den ziurtatzea ez dago gure esku, baina bidea behintzat markatua dagoela esango genuke.

4. Hizkuntza gutxitua barne hartzen duten irakaskuntza sistema eleanitzak

Berriz ere gure eskarmentutik abiatuz, eskola euskaldunak eta eleanitzak ezinbesteko aurrerapen motorra eta erronka direla argi daukagu; derrigorrez lotu behar da hizkuntza-aniztasuna eskola eleanitzarekin. Carme Junyentek3 ere gizarte eleanitzak hizkuntza-aniztasunaren babesleku direla erakusten digu.

Jakina, eskola eleanitza modu askotara uler daiteke, eta beti-beti aniztasun horrek ez du babesten hizkuntza gutxitua. Euskaldunok badakigu, eta ikerketek behin eta berriro erakusten digute, eskola baten hizkuntza gutxitua ikasten/erabiltzen bada beste hizkuntzak ere ikasten eta erabiltzen direla. Beraz, garrantzitsua da hizkuntza gutxituaren garapenari gertutik begiratzea aniztasun osoa babestu nahi bada. Eta baldintza hori betetzen duten eskolak nola sortu, nola antolatu, nola elikatu ikertzea. Egitasmo hori duten hizkuntza gutxituetako komunitateek, adibidez aipatu ditugun nasatarrekin, erronka horretarako elkarlana abiatzen dugunean elkarrekin aberasteko aukera sortzen zaigu.

Irakaskuntza eleanitza hizkuntza gutxitua barne hartuz irudikatu eta bultzatzea hizkuntza aniztasunerako baliabide garrantzitsua dela argi dugu. Aldi berean ikerkuntzarako erronka ere bada, ez baita nolanahi lortzen den helburua. Horregatik, berriro ere, hizkuntzen inguruko lana garapen indar bezala irudikatzen dugu, edo beste batzuk esango luketen moduan, kapital bezala.

5. Hizkuntza gutxituetako hiztun berri aktiboak

Hizkuntza txiki eta gutxituetako komunitate guztiek hiztun berriengan jartzen dute esperantza. Hiztun berri eta aktiboak lortzea da erronkarik zailena.

Euskaldunok oso kezkatuak gabiltza euskararen erabilerak nolabaiteko jaitsiera adierazten duelako4. Ikasleak eta gazteak hartzen dira batetik, ezagutza handiena dutenen artean, eta bestetik erabilerarik txikiena ere horiek erakusten dutela esango da. Badakigu hizkuntzen bizitasuna hizkuntzaren (belaunaldi arteko) transmisioak eta erabilerak adierazten duela garbien edo zuzenen. Kontua da gurean, etxetik kanpo, gehien bat eskolan ikasi dutenek, oro har, hiztun berritzat hartzen dutela bere burua5, eta horientzat dirudi erabilerak nekezagoa. Zer egin behar litzateke hiztun horiek guztiak hiztun aktibo bihur daitezen, eta bide batez hizkuntzaren bizitasuna ziurta dezaten?

Eskolak egin du berea, esango da. Gizarteak, eskolatik kanpoko eginkizunak, aisiak, euskararen arnas-guneak dira hiztun aktiboak bermatzeko indartu behar diren guneak/ekimenak. Guk ez dugu ezetz esango, egia baita hizkuntza eskolatik kanpo ere, edo batez ere, han bizi eta erabili behar dela. Nolanahi ere ezin dugu onartu eskolak egin dezakeen guztia edo berea duen betebehar osoa egin duenik uste izatea. Hori, osasungintzan, eta menderatu ez den gaixotasun baten aurrean, ospitaleetan ahalegin guztia egiten dela esan, eta lasai geratzearen pareko litzateke.

Eskolak derrigorrezkoa du etengabe egoeraren beharretara egokitzea bere helburuak lortzeko. Euskal eskolak euskararen irakaskuntzari esker berebiziko iraultza eragin du, eta helburuaren zailtasuna kontuan izanik, nahiko ondo lortu du euskara irakastea. Ez da gutxi, baina ez da nahikoa. Euskal eskolak euskararen normalkuntza bere helburu nagusia baldin badu, hori ez da lortzen hizkuntza horren nolabaiteko ezagutza maila ziurtatuz. Ingelesarentzat agian nahikoa izango da ezagutza maila hori, baina, jakina, ingelesaren normalkuntza ez da gure ardura. Zer egin behar du orduan eskolak hiztun aktiboak ziurtatzeko?

Euskal hiztun erabiltzaileak behar dira, eta hori praktika egokien bitartez lortzen da. Gure eskolak hizkuntza nagusien eskola-eredua jarraitu du, alegia eskolarik gabe ere ikasten den gaztelania irakatsiko balu bezala jokatu du; hizkuntza horri buruzko hainbat ezagutza landu izan ditu: gramatika eta ortografia arauak, literatura, bereziki idatzia izan da landu dena. Aldiz, ahozko erabileraren ohiko moldeak, arruntak, informalak, eta artistikoagoak nahiz formalagoak ere apenas lantzen diren gure eskolan. Eta hizkuntza gutxitua denez nekez ikasten dira erabilera horiek gizartean. Badakigu irakasleari, bere formazioan ez diotela erakutsi nola landu behar den ahozkoa, hizkuntzalari ospetsuek ere ez diote garrantzia handirik eman ahozko erabilera horien deskribapenari... Eskoletan egiten den hizkuntzaren didaktika apala azalduko luketen arrazoiak asko dira.

Hiztun berrien inguruko ikerketak, hizkuntza gutxituen didaktikari erronka berria jartzen dio. Beste behin ere hizkuntza garapen indar bezala ikusi dezakegu, kasu honetan, hiztun berri aktiboak lortzeak eskolaren berrikuntza osoa baldintzatzen duelako. Izan ere euskaldun erabiltzaileak, eta ez hiztun berriak soilik, ahozko testu-genero ezberdinak landuz (aurkezpenak, ipuingintza, antzerkia, bertsolaritza, irratsaioak...), bihurtuko da eskola hizkuntza-aniztasunaren bizileku aberatsa. Eta, lehen esan dugun moduan, eleaniztasuna ez da arazoa. Zenbat eta hobeto ikasi eta erabili hizkuntza txikia hobeto erabiliko dira besteak ere.

UPV/EHUko Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedra, beraz, hizkuntza-aniztasuna begi bistan, hura posible egingo duen baliabideen xerka izango da beste 10 urte behintzat, 11 erronka eskuartean.

Itziar Idiazabal

UPV/EHUko Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedraren Koordinatzailea

1 Emery, M. , Fey, S. & Flora, C., 2006, Using Community Capitals to Develop Assets for Positive Community-­‐Change.
2 Martí F., Ortega, P.Idiazabal I., Barreña, A., Juaristi, P., Junyent, C., Uranga, B. & Amorrortu, E. (Ed.) (2005). Words and Worlds. World Language Review: Clevedon U.K.: Multilingual Matters, ISBN: 1-­‐ 85359-­‐827-­‐5.
3 2017ko uztailaren 12an MHOUKen X.urteurrenean, Carme Junyentek Katedrako Ohorezko kide izendatze-­‐hitzaldian aipatua.
4 Soziolinguistika Klusterrak 2017ko uztailaren 12an egin duen datuen argitarapena. Euskadi Irratia
5 Ortega, A.; Amorrortu, E.; Goirigolzarri, J. & Urla,J. (2016). Euskal hiztun berriak: esperientziak, jarrerak eta identitateak . Bilbao: Bizkailab / Deustuko Unibertsitatea.