:

Aide andioc: ‘ahaide hurkoek, hurbilek’; OEHren arabera (s.v. ahaide), ahaide handi “pariente próximo” da (Mendibururen lekukotasun batekin), ahaide txiki-ren aurkakoa, alegia. Ezabaturiko bertsioan (Arriolaric oita Larrara / jasi ei da cartea) jatsi aditza erabili da, Arriola (635 m) gaintxoan dagoelako Larreatik (565 m) begiratuz gero.
Bertsio berrian (Aide andioc bidaldu deustae / escreviduric cartea / ezcondu gura ninduqueela), bi familien erreferentzia zuzena ezabatu da. Milia Lasturkoren eresiko lerro batzuk ez dira oso desberdinak: Bidaldu dogu ceruetara cartea / Arren diguela gure andrea (TAV 3.1.5).
Oy eta: Eskuizkribuko poemetan maiz erabiltzen dira oy eta oyta betegarriak (bakanka hemengo oy eta), bertso-lerroen neurri egokia lortze aldera.
bardin: ‘baldin’; Lazarragaren eskuizkribuan 11 aldiz aurkitu dugu bardin. Horietako batean bakarrik (AL: 1145v) du zalantzarik gabe gaurko ‘berdin’ esanahia, ‘berdintasuna’ adierazten duena; hiru aldiz (AL: 1151r, A27b: 7, A25: 8) ‘dena den, nonbait, beharbada, seguru aski’ adierazten du, gure ustez (cf. OEH, s.v., “de todas maneras, en cualquier caso” eta “probablemente, quizás”); behin (A12: 11) zalantza dugu bi adiera horietako zein ote duen; eta, azkenik, sei bider adierazten du baldintza (AL: 1172r, A24: 5, B17: 82, B18: 93, B18: 98, B23: 101).
ezconduzquero: ‘behin ezkonduta, ezkondu eta gero’; gero adberbioa oinarri duen hainbat egitura erabiltzen du autoreak, perpaus kausal eta denborazkoak osatzeko nagusiki. Denborazkoak adierazteko, nagusiki “erakuslea + instrumentala + -quero”eta“partizipio + azquero”egiturak erabiltzen dira. Hemen “partizipioa + -zquero” dugu.
Oneinbatenaz: ‘honenbestez’; eskuizkribuko beste poema batean oninbatenaz (A23: 33 eta 85) agertzen da. Horiekin lotuak dira orobat beste hauek: oneinbat (AL: 1152v, A3: 23, B3: 51) eta oneinbategaz (B2: 7, B7: 17). OEHn oneinbestegaz (BulaAl 307) besterik ez da agertzen.
amoraduen: ‘amoraduaren’, genitibo singularrean.
deraustae: ‘didate’; *eradutsi aditza lau aldiz agertzen da Lazarragaren testuan, beti laguntzaile gisa. Horietatik bitan (A24: 11 eta B22: 71) aplikatibotasuna adierazteko erabiltzen da, hots, laguntzaile hirupertsonal arrunta da (eutsi, *eradun, *i-ren parekoa). Beste bitan (AL: 1145v eta A27: 5) faktitibotasunaren adierazteko erabiltzen da; gisa horretako faktitibozko formak ezezagunak ziren Lazarragaren testua agertu arte, baina iduri luke erabilera zabala zutela Arabako euskara zaharrean, Lazarragak indikatibotik kanpo ere faktitibotasuna laguntzailean markatzen baitu, egin-en ordez eragin erabiliz (galdu lerait A24: 157).
cear ifinten gorrea: Badirudi txapela zehar ipintzeak damak gorteiatzeko prest egotea esan nahi duela.
laztanai: ‘laztanari’; -ai datibo singularra da (bai eta hurrengo lerrokoa ere).
biguelea: ‘bihuela’; irakur bedi biguela, -u- eta guzti. Gitarraren antzeko hari-instrumentua da, eta hain zuzen XVI. mendean izan zuen loraldia Iberiar Penintsulan. Cf. AL: 1139r, AL: 1140v, AL: 1141v, AL: 1143v, A24: 18 eta A25: 18.
ez gueiago: ‘ez eta ere’; poema honetako beste ez gueiago guztiak ere horrela ulertu behar dira (A24: 23, 31, 35, 143).
bentanarean: ‘bentanatik, leihotik’.
Debecatuco: Beste aditz batzuekin gertatzen den moduan, debecatu aditzaren osagarria ere inesiboan dago (-ten), eta ez absolutiboan (-tea) gaurko erabileran bezala.
eguiten apea: ‘musu ematea’; eskuikribuan bi bider dago apa egin ‘musua eman’ (eguiten apea A17: 19 eta apa bat baneydiçu A24: 22) eta behin apatu (oñ-escu çardenoc apacen diot B17: 10).
contereagaz: ‘ezpata-zorroaren muturreko atalarekin’; cf. DAut, s.v. contera: “El hierrezuelo cóncavo o hueco que fenece en punta y se pone en la extremidad de la vaina de la espada, daga o puñal, para que no la rompa, ni pueda herir al que topare en ella”.
Erraz daoque: ‘ziurrenik egongo da’; erraz ‘ziurrenik’, gaztelaniaz fácil-ek duen adieraren antzera; cf. DRAE-ren 2. adiera: “Que puede suceder con mucha probabilidad”. Hemen geroaldiaren balioa du, baina cf. erraz daoque (A28: 15), probabilitatearen balioarekin.
azquero: ‘geroztik’; gero adberbioan oinarriturik erabiltzen dituen egiturez, ikusi A24: 7 lerroko oharra. Hemen azquero hutsa dugu.
errodelea: ‘erredola’; cf. DAut, s.v. rodela: “Escudo redondo y delgado que, embrazado en el brazo izquierdo, cubre el pecho al que pelea con espada”.
arcaan: Mendebaldeko zenbait testu zaharretan (Kapanagarena eta Frai Bartolomerenak, kasurako) inesibo singularreko eta absolutibo pluraleko markak (-an eta -ak) izenari erabat asimilatu gabe geratzen dira. Lazarragaren eskuizkribuan ere hala gertatzen da, -a amaiera duten hitzek agerian uzten dutenez, bokal bikoitz grafikoak agertzen baitituzte. Aurkitu ditugun salbuespen bakarrak ezpatac (AL: 1153v) eta bervac (AL: 1154v) dira; canpaac (A28: 57) salbuespen den ala ez ezin da ziur baieztatu, ez baitakigu oinarrizko forma canpa ala canpaa den (Landuccik campae dakar: “badajo de campana, campae mia”).
dafinquet: ‘ipiniko dut’; ifini aditzaren geroaldi trinkoa. Halako hamaika aurkitu ditugu Lazarragaren eskuizkribuan: efinçu (A16: 59), jafindaçu (A17: 44, B18: 34), ce nafinçu (A17: 60), dafinquet (A24: 27), ez difinçuen (A27: 4), badafinçu (A27: 41), ifinçu (A28: 172), dafinela (A28: 175), nafinçu (B3: 70), nafinela (B4: 4), ce efinçu (B7: 13).
Erraz daoque azquero gueldi / … / … / malla finezco cotea: Bi esaldi hauek esan nahi dute mutil gazteak ez duela gehiago justetan parte hartuko, erabili gabe geratuko baitira horietako partehartzaileen ezaugarri diren erredola eta kota-jantzia.
malla finezco cotea: ‘sare finezko kota, sare finezko halakreta (gerritik gorako babes-jantzia)’; cf. Lcc “cota de malla, cota mallazcoa”.
eztot cerren: ‘ez dut zertan / zergatik’; zehar galdera da, ez kausazko perpausa. Halako hiru aurkitu ditugu eskuizkribuan: Çu ecusita, beste gauçaric / oy ezta cerren ecusi (A2: 1-2), Oi eztot cerren azquero janci / seda finozco calcea (A24: 29-30), Oy arrezquero nic ez dot cerren / estudiadu dancea (A24: 33-34).
calcea: ‘galtza zabal dotorea’; cf. DAut, s.v. calza: “La vestidura que cogía el muslo y la pierna, y eran mui huecas y bizarras”. Cf., orobat, Bernis (1962): “De las dos prendas que en el siglo XVI se usaban para cubrir las piernas y el cuerpo hasta la cintura, las calzas eran la propia de los hombres que vestían a la moda, mientras que los calzones o zaragüelles formaban parte del traje de labradores, artesanos y gentes de humilde condición en general”.
çapata cuchilladea: ‘ebaki apaingarriak dituen oinetakoa’; Lazarragak zapata hitza oinetako generikoa adierazteko erabili badu (eta Landucciren hiztegian “çapato, çapata” agertzeak iradokitzen du hala bide dela), deigarria da zapata izenarekin adjektibo femeninoa erabiltzea (cuchilladea). Ez dakigu horrekin zerikusirik ote duen gaztelaniaz zapato eta zapata biak izateak. Cf. DAut, s.v. zapata: “Se llama assímismo un calzado, especie de botín de color, que llega a media pierna, como el cothurno antiguo”. Ikusi orobat DAut, s.v. acuchillar: “Es también hacer pequeñas giras y aberturas, como cuchilladas, en alguna cosa, como en un vestido, mangas u otra ropa, como se usaba antiguamente en los trages, assí de hombres, como de mugeres, que llamaban Acuchillados”. Gaztelaniaz ere erabiltzen da cuchillada forma, hasierako a- gabekoa (Quevedok, adibidez). Mikoletaren solasetan acuchilladusco agertzen da: Yndasu fraca terciopelo acuchilladuscoac. Dotoreziaren eta modara janztearen ezaugarri dira hala zeta finezko galtzak nola oinetako kutxilatuak.
arrezquero: ‘ordutik aurrera’; gero adberbioan oinarriturik erabiltzen dituen egiturez, ikusi A24: 7 lerroko oharra. Hemen erakuslean oinarritutako forma dugu.
ez dot cerren: ‘ez dut zertan / zergatik’; ikusi A24: 29 lerroko oharra.
decoro jaquin: ‘buruz jakin’; cf. DAut, s.v. coro: “Se toma también por memoria. Úsase regularmente de esta voz con las phrases saber, decir, o tomar de coro”.
pabaneagaz bajea: ‘pabana eta baja’; “Xgaz Y” egitura da, “Xrekin Y” egituraren aldaera, ‘X eta Y’ adierazteko.
Hala pabanea nola bajea XVI. mendean modan izan ziren dantzen izenak dira. Ikusi Bennet (2003): “Pavana: Una danza señorial cortesana del siglo XVI en la que las parejas avanzan en una procesión lenta y majestuosa. La música es en compás binario o cuaternario, de tempo lento a moderado” eta“Baja danza: Una danza lenta y majestuosa (en compás ternario o binario) muy popular a finales del siglo XVI. En sus pasos, los pies se deslizaban suavemente, casi sin separarse del suelo, de allí su nombre, danza baja, que contrasta con otras danzas que incluían saltos, brincos y cabriolas”.
galdu badaguit: ‘galtzen baditut’.
semea dichabaguea: ‘zuen semea izango da ditxagabea’.
erruqui nauçu: ‘erruki izan nazazue’; Lazarragaren testuan, *edun-ek bere forma trinkoak mantentzen ditu aginteran. Bi adibide bildu ditugu: erruqui nauçu (A24: 39), beguirauçu (A28: 179). Nauçu gisako aginterazko forma trinkoak ez ziren ongi ezagutzen Lazarragaren testua agertu arte. Izan ere, historikoki, euskararen hizkera desberdinek egitura perifrastikoetara jotzen dute iragankorretako objektua 1. edo 2. pertsonakoa delarik. Cf. adibidez Hiri cionat allaua, ençun neçan allauaiçuna (Zalgize 131). Lazarragak, aldiz, forma trinkoak nasaiki erabiltzen ditu objektu mota hauekin ere: nançuçu (A10: 4), erruqui nauca (A16: 35, berorika), naraçaçu (A17: 48), çe nafinçu (A17: 60), nacusu (B23: 47). Arabarraren erabilera emankor horien ondoan, beste bi aldiz baizik ez dugu aurkitzen objektua 1. pertsonakoa duen aginterazko forma trinkorik: bata Arrasateko Erreketan ([An]dra urena Butroecoa nançuçu, Butr A,6), eta bestea Oihenarten poesietan (galdez nauzun horrez ukenduru negizu, Poes. XXIV, 5).
oraingaño: ‘oraindaino, oraindik’; cf. Lcc “hasta aquí, onino, orayngano”. Eskuizkribuan hiru grafiarekin (<nn>, <ñ>, <ñn>) adierazita aurkitu dugu hitz honetako sudurkari palatala: orainganno (A14: 31), oraingaño (A19: 15) eta oraingañno (A24: 41).
oguei urtean: ‘hogei urteetara’; ezkondu beharraz mintzo den beste pasarte batean ere adin bera aipatzen du (nahiz neskak hitz egiten duen beste honetan): Ezconquetaco edadea deut, / oguei urtean elduzquero (A19: 5-6).
Bestalde, Lazarragaren eskuizkribuan, el(du) ‘iritsi’ aditzaren osagarria beti dago inesiboan (-n) eta ez adlatiboan (-ra).
bertati: ‘berehala’.
plaguea: ‘plaga, nekea’; OEHk jasotzen dituen adieretan, lehena bakarrik dagokio honi: ‘plaga’, alegia. DAutek laguntza gehiago ematen du, s.v. plaga: “En sentido moral se toma por qualquier infortunio, trabajo, pesar o contratiempo” edo “Por semejanza se toma por la copia o abundancia de alguna cosa nociva y perjudicial”.
Ençuçu eta diracasudan: ‘entzun ezazu(e) eta irakatsiko dizu(e)t’; hasiera batean, formaz subjuntibokoa den adizkiari balio finala egotzi genion, baina iduri luke zuzenena dela pentsatzea geroaldia adierazten duela. Mitxelenak (1954a) erakutsi zuen RS testuan subjuntiboko adizkiak erabiltzen zirela geroaldia adierazteko, beste hizkuntza askotan ohikoa den bezala (greziera zaharrean, besteak beste): Ax adinhon ta axa hon “Sé acomodado y serás bueno” (RS 31); Yquedac ta diqueada “Darásme y darte he” (RS 233). Erabilera horren hiru adibide bildu ditugu Lazarragaren testuan: ençuçu ta jaquin daguiçun (A14: 43), Belarrioc irecaçu eta dançuçun (A17: 8) eta Ençuçu eta diracasudan / ezconduaren dotea (A24: 47-48). Hiruretan, irakurketa berriak eta juntagailuak hasierako interpretazioan ekartzen zuen traba konpontzen du.
Bestalde, poema honetan bada irakatsi aditzaren beste forma trinko bat: liracasquet (A24: 165); Lazarraga da irakatsi aditzaren forma trinkoak eskaintzen dituen lehen autorea, ez baitugu aditz horren erabilera trinkoen lekukotasunik aurkitu gainerateko XVI. mendeko testuetan.
badanic bere: ‘hala ere’; badanik bere OEHn ez dago jasota, baina cf. badarik ‘hala ere’: funtsean Iparraldean lekukotzen bada ere, badago GN-zko adibiderik (1609ko poesietako batean, zehazki), eta Otxoa Arinek ere erabiltzen du. Lazarragaren eskuizkribuan zazpi aldiz aurkitu dugu: A6: 43, A10: 61, A24: 51, A26: 13, A27a: 7, B5: 27 eta B14: 51.
dauco / cargutan aziendea: ‘aziendaren kargu egiten du, ondasunen ardura hartzen du’; cf. OEHn, s.v. kargu: “KARGUTAN EDUKI. Cuidarse (de), tener cuidado (de)”; baina cf., halaber, “KARGU(T)AN [...] b) A cargo (de), al cuidado (de)”, hemengo adierari hobeto dagokiona. Bestalde, azienda hitzak ‘ondasunak’ adiera du beti eskuizkribuan, eta ez ‘ganadua’; ikusi A24: 52, A28: 101, A28: 154 eta bereziki B5: 2: Sentitu baga castacen da / andiro aziendea.
ezin: ‘etzin, etzan’; eskuizkribuan lau aldiz dago etzin aditza forma jokatugabean (ecin AL: 1152v, ecinic A1: 36, ecingo A14: 85, ezin A24: 53) eta bi aldiz forma trinkoan (naç AL: 1152r, çaucidenean A16: 86).
iruli: ‘bueltak eman, mugitu’; OEHren arabera (s.v. irauli), Lazarragarena litzateke aditz honen lehenengo agerraldia.
fedea!: ‘ala ene fedea!’; OEHk hainbat formula biltzen ditu (ene fedea!, ala ene fedea!, ezpabere ta fedea...), baina ez fedea! bakarrik. Dena dela, ez du ematen bestela ulertzeko modurik dagoenik. Ikusi baita A24: 104.
sustendu: ‘sustengatu, iraunarazi’; OEHn ez da forma honekin aditz bezala lekukotzen (cf. s.v. sostengatu, sostenitu, sustentatu). Ikusi beherago berriz sustendu (A24: 125) eta sustentaceco (A24: 80).
estu: ‘estutu’; estu da estutu aditzaren aurrekaria. Ez dago adibide gehiago testuan, baina ezaguna da Hegoaldeko testu zahar (Azpeitiko gutunak, Kapanaga, Otxoa) eta modernoetan (Añibarro, Agirre Asteasukoa, etab.), OEHk dioenaren arabera (s.v. estu).
errelleagaz goldea: ‘erreila (golde-muturra) eta goldea’; “Xgaz Y” egitura da, “Xrekin Y” egituraren aldaera, ‘X eta Y’ adierazteko. Bestalde, ikusi Lcc “reja de arar, errellea”.
icerdi-orio: ‘izerdi’; ez dago OEHn jasota (s.v. izerdi), baina bai izerdi-koipetan “sudando abundantemente”.
cigorrez: ‘lehorrez’; cf. OEH,s.v. txigor (ikusi, bereziki, Orixeren aipua): “2. (G, AN ap. A), txior, xigol (L ap. Lh; H), xigoli (H). Seco, desecado. “Sec, qui a perdu son humidité. Par ext., une personne sèche, maigre, efflanquée; id. parlant d’un animal” H. “Seco, yerto” A. Zergatik maasti ugaritik batzuk igali guzia artzen, besteek ordea ondar-mondar txigorrak? ‘Marc desséché’. Or Mi 85. Baba-txior jaleak dira Aztizkoak. Or Eus 63”.
tremes: ‘ogi-irin hutsarekin egin beharrean, beste zerbait (zekalea, artoa, zahia...) nahasiz egindako ogia’; ogi merkea eta ez oso ona esateko erabilita dago; cf. OEH, s.v.: ““(Pan) bazo”, “comuña” Lar y Añ. [...] Egin oi dira batzubetan iru ogi mueta: bata garbija; bestia tremesa, ta zantarrena ta txakurrentzat obia, birzaizkua. Mg PAb 151”. Ikusi, orobat, Hernán Núñezek (Refranes o proverbios en romance, c. 1549) bilduriko atsotitza: “Pan tremés, ni lo guardes ni lo des, mas guárdalo para mayo y comerás de él buen bocado”.
faisaeçat: ‘faisaitzat, faisaiaren ordez’; faisaia erosteko dirurik ez duenez, ogirik merkeena haren ordez.
ardao çuri San Martingoa / picherraz iturrirean: ‘San Martingo iturriko ura, ardo zuriaren ordez, pitxerrean’; ziur aski, hitz-jokoa egiten ari da: ezkonduarentzat, San Martingo iturrian hartzen duen ura da San Martingo ardo bakarra. Sarri agertzen da “vino de San Martín” espainiar literaturan (hamaika aldiz CORDEn, XVI-XVII. mendeetan), eta ez dakigu zehazki zein izan litekeen San Martingo iturria Lazarragaren eskualdean, baina aipatzekoak dira gutxienez Tourseko San Martini dedikaturiko ermita ospetsua Hermuan (Larrea ondoan; Larreakoak urtero joaten dira hara uztailaren 4an, “El Barte” jaia ospatzera, eta txistulariei ardo zuria ematen zaie), San Martingo ermita Agurainen (orain udaletxea dagoen lekuan) eta Tourseko San Martinen eliza Gazeon.
chipiric: Eskuizkribuan beste behin agertzen da chipi: Cerren çu chipi içanagaiti (A27b: 25); gainerakoetan, eskuizkribuan chiquer agertzen da. Landucciren hiztegian chipi eta chiquir biak ditugu.
açaiquetaco: ‘hazteko’.
losea: ‘beldurra’; testuko adibideak urri dira, eta gehienak ‘lotsa’ adierako garbiak dira: ezton losaric (AL: 1152v), banago losaz beteric (A10: 8), utra da nescac eguiteco / pregunta losabaguea (B5: 25-26), Traidoreac chu eguiten / deusae losabagueric (B29: 111-112). Baina bada bat bereziki interesgarria, bi adieren hurbiltasuna erakusten duelako: Eceren losa-bildur baga (B18: 36). OEHk (s.v. lotsa 3) biltzen ditu pare bat lekukotasun baieztatzen dutenak ‘beldur’ adiera hori Hegoaldean ere aurkitzen dela: “Aunque en el léxico común no significa ‘miedo’ como en Euskal Herria Norte, eso parece significar en algunas frases hechas. Amalau urte dauzka eta eztauka etxeko lanak eitteko lotsaik” (Elexp Berg, apud OEH).
aciazquero: ‘hazten denean, hazten den momentutik’; gero adberbioan oinarriturik erabiltzen dituen egiturez, ikusi A24: 7 lerroko oharra. Hemen “partizipioa + -zquero” dugu. Honakoan, eta baita 151. lerroan datorren lotu azquero horretan ere, berezko denborazko interpretazioari balio orokorra antzematen zaio, perpauson inpertsonaltasunaren eraginez, beharbada.
lenaengoa: ‘lehenengo, lehenbizi’; artikulua erantsi zaion arren, adberbioa da.
aen gobernaceco: ‘haiek (mutil-neskatoak, umeak) gobernatzeko’; eskuizkribuan, aen zazpi aldiz da zalantzarik gabe genitibo singularra (‘haren’), eta beste zazpi aldiz da zalantzarik gabe genitibo plurala (‘haien’); horren arabera, hemen zalantzazkoa izan liteke aurrekaria mutil-nescatoz ala esea den; uste dugu zentzuzkoago dela lehenengo aukera.
Bestalde, aen, hemen, TO-GEN deiturikoa da, hots, gobernaceco aditz iragankorraren objektua, genitiboan.
bear dau andi mañea: ‘handia behar du trebezia’; mañea daobjektua, eta andi predikatiboa artikulurik gabe.
sustentaceco: ‘sendo eusteko’; poema honetan bertan, gorago (A24: 58) sustendu erabili du, bai eta beherago ere (A24: 125). Ez dago testuan adibide gehiago. Dirudienez, gaztelaniazko aditz banari dagozkio formaz: sustendu : sostener eta sustentatu : sustentar.
arean: ‘handik’.
Alcar aditu ezpadaguie: ‘elkar ulertzen ez badute, elkarrekin ondo konpontzen ez badira’; OEHn Gasteluzarrena (1686) da elkar aditu lokuzioaren lehenengo agerraldia.
darabiltela: Lazarragaren eskuizkribuan, -te- morfema iragangaitzetako Nori eta iragankorretako Nork argumentuen pluralgile bezala agertzen da: ecarten (AL: 1153r, AL: 1154v, A1: 37), liçatela (AL: 1154v), egotela (AL: 1154v), darabilte- (A1: 47, A24: 87), deustet (A17: 9), jate (B3: 77), eusten (‘zien’ nahiz ‘zioten’, passim); -de- morfema, ordea, iragangaitzetako Nor argumentuaren pluralgile bezala erabiltzen du. Bost aldiz aurkitu dugu eskuizkribuan: çarade (AL: 1144v, B18: 91), dirade (A1: 52), çagode (A5: 2), çaucidenean (A16: 86), gabilçaden (A17: 93), çabilçade- (B18: 147).
capelaetan darabiltela / beti aragui errea: Gauzak behar ez den moduan egitea adierazi nahi du, dirudienez, haragi errea kapeletan (eta ez plateretan edo erretiluetan) erabiltzeak, baina ez dugu aurkitu irudi horren beste lekukotasunik.
araguionen: Ez da erraza interpretazio egokiena zein den erabakitzen, artikuluarena ala erakuslearena. Eskuizkribuak sintagma osoa lotuta dakar, eta halaxe utzi dugu hemen.
Hemen ere, gorago aen gobernaceco (A24: 77) lerroan bezala, TO-GEN deituriko egitura da, hots, araguionen da jaateraco aditz iragankorraren objektua, genitiboan.
jaateraco: Jan eta izan aditzek aditz-izena osatzeko -te atzizkia hartzen dutenean, -aa- bokal bikoitza gertatzen da. Aditz horiek beroriek bestelako formetan (izango, jango, izan, jan, janda) ez dute inoiz bokal bikoitzik agertzen. Itxura guztien arabera fenomeno morfologikoa da oinarrian. Honelaxe dio OEHk jan aditzarentzari dagokionean (izan aditzari dagokionean, OEHk ez dakar bokal bikoitzeko adibiderik): “Documentado en todas las épocas y dialectos. La forma jan es general; jaana, jaate- (aunque no jaan) se documentan en Capanaga, Zuzaeta (88), Moguel (PAb 164), V. Moguel (12), J.J. Moguel (BasEsc 261) y fray Bartolomé (Ic III 273)”.
araguionen jaateraco / asecabazco salsea: Aurreko bertso-lerroetako (A24: 85-88) irudiarekin jarraitzen du: gauzak txarto eginez gero, are atsekabe handiagoa sortzen da senar-emazteak txarto konpontzen diren etxean. Antzeko hitz-jokoa dago hurrengo poeman: ni banajoa salsearen aurquietan (A25: 7).
Abenietan: ‘ados jartzen’.
interesean beti darabil / guiçonac borondatea: ‘gizonak beti bilatzen du bere interesa’.
Ama ascoren seme ascogaz: ‘jende askorekin’.
iregui: ‘ireki, zabaldu’.
badeu: deu- moldeko *edun aditzaren formak ez dira asko eskuizkribuan, eta gainera poema gutxi batzuetan bildu dira: deut (A16: 66, A19: 3, A19: 5, A19: 43, A19: 47, A25: 20), deudan (A16: 31), badeu (A24: 99), deuc (A25: 4). Gutxi dira, orobat, de- eta du- moldeetakoak.
esaten jago: ‘esaten dio’.
lazeria: ‘miseria, eskasia’; OEHren arabera, Lazarragarena litzateke izen honen lehenengo agerraldia.
eraetan jat: ‘erotzen naiz’; eratu “enloqueçerse” Landuccik dakar, eta ondo lekukotzen da GN-zko testuetan (TAV 3.1.19, Beriain...), besteak beste. Nor-Nori laguntzailea Beriainek eta Agirre Asteasukoak erabiltzen dute (cf. OEH, s.v. erotu); zoratu aditza ere (cf. OEH, s.v. zoratu) hala Nor laguntzailearekin nola Nor-Nori laguntzailearekin erabiltzen dute bizkaierazko idazleek (gehi Iztuetak eta Arruek).
Oni aparta al daquiona: ‘honi ihes egin ahal diezaiona’, hots ‘ezkontzetik eta ezkontzearen ondoriozko lazeriatik ihes egin ahal dezana’.
daquiona: Nahiz eta eskuizkribuan daguiona irakurtzen den, uste dugu daquiona gisa zuzendu behar dela. Lehenik, laguntzaile horrekin doan aditz nagusia aditzoina da, eta badakigu testu zaharrenetan egin-ekiko perifrasiak kasik beti partizipioa hartzen duela aditz nagusi gisa. Bestalde, aditz hau egin gisa interpretatzeak beste arazo bat ekarriko luke, argumentu egiturari dagokiona; izan ere, suposatuko luke Nork-Nori joko baten parean garela, gisa horretako patroiak biziki nekez aurkitzen direlarik XVI. mendeko testuetan. Arrazoi horiengatik, nahiago dugu pentsatu idazleak akats bat egin duela, eta egin-en ordez, *edin laguntzailea idatzi nahi zuela. Hortaz, Nor-Nori joko bat genuke, apartatu aditzari egokiagoa dena, eta aditzoina, *edin laguntzailearen aditz nagusia, garai hartan espero den bezala.
urten artean: ‘(ezkondurik etxetik) irten artean’ esan nahi du.
ogueta amar urtean: ‘hogeita hamar urterekin’.
dindala: ‘eman diezadala’; *-in- erro zaharreko adizkia
sosega bidi: ‘lasaitu bedi’
ichaden: ‘itxaron’; itxaden aldaera Antzuolako dotrinan (c. 1678) eta Egiaren Kantan (c. 1638) ere lekukotzen da (cf. OEH, s.v. itxaron).
dozenaxe: ‘dozenatxo’; Lazarragaren eskuizkribuan, -txo atzizkia beti erabiltzen da txikigarri moduan; ‑xe atzizkiak, berriz, hiru balio hartzen ditu: 1) Txikigarria (-xe = -txo), kutsu afektiboarekin (mespretxua, trufa...) nahiz gabe: bervaxe (A7: 117), daquidancheau (A10: 21), gauçaxe (A10: 23), presentexeac (A14: 69), çuzpirioxe (A14: 73), esecoxeoc (A19: 14), urtexe (A19: 16), dozenaxe (A24: 116), erreguxeau (A26: 31), bobedaxeoc (A28: 59). 2) Izenondo eta aditzondoen intentsitate markatzailea: gueldixe (AL: 1140v), goitixeago (A1: 23), claruxeago (A7: 49), gueixeago (A10: 59). 3) Indartzailea (izenordain indartuekin, eta eben / arean-ekin): bercheac (A7: 77), gueurcheoc (A7: 88), neurcheau (A10: 46), ebenche (B3: 42), areanche (A27a: 33). Kasu batean (urteje A14: 6), ez dakigu zehazki zein den balioa.
oni luce derechanori: Dozenatxo bat urte itxaroteari luze irizten dion hori, alegia.
ce bego: ‘ez dadila egon’; b- aurrizkidun jusibozko forma hauek beti ze partikula hartzen dute, eta b- ez beste morfemekin hasten direnak ez ezeztapenezko partikularekin baizik ez daitezke ager: Jaunorrec ez dindala ondasunic (A17: 65) eta Bada bere, Jaunac ez nafinela, / servidu bada, ni pauso laz artan (B4: 4). Ikusi halaber Hora il daguien mendian Guiçona idoro ez didila (Garibai 139-52).
ene ustean: ‘ene zain, ene esperantzan’; adiera honetan ezaguna da lehendik ere (cf. OEH, ustean (c), s.v. uste), baina hauxe dugu adibiderik zaharrena (hurrengoa 1658koa: Iturbe, ConTAV 5.1.5).
nitaucat: ‘nik daukat’.
ama andrea: ‘ama’, Milia Lasturko-ren eresitik, bederen. ‘Amona’ adieraren adibideak beranduagokoak dira (Mg PAb...), baina lehenago badakar Mikoletak hiztegitxoan. Ematen du poetak aita galdu duela (1564an hil zuen emaztearen senitarteko batek), ahaide hurkoek agintzen dutela bere ezkontzaz, eta ama bakarrik agertzen dela babes gisa.
demala: ‘eman diezaiola’; eman aditzaren jusibo trinkoa. Mitxelenak (SHLV 795-796), RS-ko eman aditzaren forma trinkoak aztertzean erakutsi bezala, demala hirupertsonala da, ez bipertsonala. Bestela esanik, datibo komunztadura betetzen da, baina, aldaketa fonetikoen eraginez, datiboaren marka desagertu da (< *demaola).
da: ‘eta’.
ene eguitafedea: Cf. Asp Leiz, egietafede esapideari buruz: “Especie de juramento empleado por los niños para afirmar o prometer algo”. LE-k baditu adibideak (egietafedea, baita egietafedes ere), eta Azkuek aezkeran bildu zuen (A EY II, 124), OEHren datuen arabera (egia eta fede, s.v. egia).
letorquet: ‘letorkidake’; -ki gabe.
arereanic: ‘handik’; ablatibo pleonastikoa behin baino gehiagotan agertzen da eskuizkribuan: lecureanic (AL: 1145v, B23: 82), arereanic (A24: 130, B6: 33, B7: 1), altureanic (B23: 80), O[e]reanic (B37: 1).
jastea: ‘jaistea’.
lindea parebaguea: Hiru aldiz dago lindea parebag- eskuizkribuan: Dama bategaz t[o]padu ninçan, / lindea parebagaric (A7: 5-6), Donzellacho bat ecusi neben, / lindea parebagaric (A14: 21-22) eta Orain dama bat servietan dot, / lindea parebaguea (A24: 131-132). Hirugarrenean errimak eskatu du bukaera aldatzea. Gaztelaniaz, 1543ko lan anonimo batean aurkitu dugu ondokoa: “Pues una reina excelente / linda sin comparación / viene y trae a la serpiente” (apud CORDE). Eskuizkribuan, beste behin ere badago parebagaric erabilera adberbialean: Oy jente asco / egoan parebagaric (A28: 73-74).
niganic: ‘nik’; ablatiboa subjektu lanetan. Agentea gehienetan instrumentalean da, bai Lazarragaren testuan, baita garai hartako gainerateko testuetan ere: denpora baten içan ninçan / amoreminez tentadua (A21: 1-2); Iustificatu içan da sapientiá bere haourréz (Leiz Mat. XI, 19) ‘la sapience a été justifiée par ses enfants’; noiztenka ablatiboan ere agertzen zaigu Lazarraga eta Leizarragaren testuetan: neure aragui gaxtoaganic / içan ninçan ni tentadua (A21: 27-28), niganic ancietea (A24: 134); Çuhurretaric diligentqui informatu içan cen demboraren araura (Leiz Mat. II, 16).
ancietea: ‘ahaztea’; ancitu- (AL: 1146v, AL: 1151r, AL: 1152r, AL: 1152v bis, A7: 12, A17: 23, B3: 59), anci jaquinic (AL: 1142v, AL: 1145v) eta ancietea (A24: 134, A24: 144) formak agertzen dira eskuizkribuan. OEHn ez dago forma hauen lekukotasunik mendebaldean, ez bada Azkuerenetik harturiko “antzitu V-al”. Cf. OEH,s.v. ahaztu: “El participio en V ant parece ser aztu con a nasal, escrita normalmente aztu y una vez (RS 156) anztu. Respecto al sust. vbal. ines., Lcc azketan erreza s.v. “olvidadizo” y Mic ta aztuten badozu / eztozu ondo eiten (TAV 3.1.27)”.
servidu jaguin artean: ‘niri serbidu egin artean, serbidu egiten dida(te)n artean, balio dida(te)n artean’; servidu aditzak hiru esanahi ditu eskuizkribuan, hirurak gaztelaniazkoen parekoak: 1) DAut, s.v. servir: “cortejar o festejar a alguna dama, solicitando su favor” (cf. poema honetan A24: 131). 2) DAut, s.v. servirse: “Agradarse de alguna cosa, quererla o admitirla con gusto. Úsase en el estilo cortesano, quando se suplica o pide a alguno que execute algo: como Sírvase V.m. de dexarme entrar”. 3) DAut, s.v. servir: “Vale también aprovechar, valer alguna cosa, ser de uso o tener alguna utilidad para algún fin”. Ondoan jaguin (eta ez jaquin) izateak esan nahi du hemen erabilera iragankorra dela; hortaz, edo lehenengoa edo hirugarrena; eskuizkribuan adiera honetako bakarra den arren (eta beste biak ugariak), testuinguruak pentsarazten digu hemen hirugarrena datekeela.
Jagui- hainbat aldiz agertzen zaigu eskuizkribuan. Askotan aditz trinkoa edo beregaina da, baina laguntzaile gisa ere agertzen zaigu, partizipioa aditz nagusitzat harturik. Bestalde, gehienetan aditz jokatugabea iduri du: ]ri remedio emun jagui[ (AL: 1138r), Nachaçu suplicaetan nay daquiçula, ene peneau oneyn andia dan azquero, remedioa emun jaguiten (AL: 1152r), eta prometidu even biac ez alcarri ichi jaguiteco, arean da Sirena ta Silvia idoro artean (AL: 1152v), cegaiti artu ez daiquean / oy beste servidoreric; / oy alcançadu daiqueano / ez artu jaguin celoric (A14: 99-102), Orain dama bat servietan dot, / lindea parebaguea; / oy eztauco meresciduric / niganic ancietea / eguin deustan mesedeac / servidu jaguin artean (A24: 131-136), Jaun Cerucoac / çuri bidaldu jaguinic; / adietaco / badeçu miramenturic, / ez consentidu / ceure lurrean gaxtoric (A28: 165-170), Aren aoti berba oa / neguianean aditu, / reberencia jaguiteco / belaunoc neben incadu (B14: 13-16), Apea nindin çaldirean / guchi bat apartaduric; / berba neguion lurrerean, / neurau nengoan lecurean / reberencia jaguinic (B18: 66-70), Beti nabil casoau dala / trabajadua azquero, / inox dicharic eztudala / bencedoreçat atabala / jo jaguiteco sendoro (B18: 111-115), guztiay berba jaguinic (B29: 50), modu onetan / oyta berba jaguinic (B29: 79-80). Edozein kasutan, beti agertzen da iragankor gisa eta datibozko argumentu batekin. Uste dugu aditz ezezagun horren azpian egin aditzaren forma hirupertsonala (NORK-NORI-NOR) ezkutatzen dela.
nei traspasadu: ‘hautsi nezake’.
Oraindo: ‘orain arte’.
icenau: -au elementu deiktiko huts gisa interpretatzea, aurretik aipatutako amoradu firmea sintagma erreferente duelarik, ez da aukera bakarra; icenau sintagma nire izena-ren ordaintzat ere uler liteke, artikulutik hurbilago legokeen erabilera. Artikulu eta erakusleen arteko muga lausoaren adierazgarri da adibide hau. Eskuizkribuan dena batuta ageri da idatzita eta horrela utzi dugu gure testuan.
ez neuque errazoaric / icenau borraetea: Errazoa (izan/eduki) esamoldeak bi joskerak (-tzea eta -tzen) onartzen ditu testuan, ohiko -tze(ra)ko daraman egituraz gainera: onela penaetan [azpian penaetea] / ez doçu errazoaric (A16: 7-8) eta Errazoaric ez daucaçu / niri ifinten coplaric (A23: 47-48), ez neuque errazoaric / icenau borraetea / ez gueiago ... ancietea (A24: 141-144).
gaztaçaroau: ‘gaztaro hau’; OEHk gaztezaro bildu du (s.v. gaztaro), eta aldaera Euskal Herriko bi muturretan lekukotzen da. Badirudi adibide honek ez duela -au erakusle gisa interpretatzeko aukera askorik; dena den, artikulu argia den zenbait adibidetan ageri den disimilaziorik ere (A21: 13ko desdichaduau partizipio mailegatua, kasurako) ez du honek.
dacustan guero: ‘ikusten baitut, ikusten dudanez’; gero adberbioan oinarrituriko egiturei buruz, ikusi A24: 7 lerroko oharra. Azalpenezko gisa interpretatzen ditugun perpaus kausaletarako -n guero eta -n azquero egiturak erabiltzen ditu; -n guero horietako bat da hau. Eskuizkribuan ugari agertzen da “aditza + -an gero”egitura, instrumentalik gabe: medecinea çu çarean guero (AL: 1152v), Abisaetan çaitudan guero (A10: 71), ez dodan guero culparic (A16: 36), a liçan guero medicua (A21: 8), Claramente dacustan guero (A24: 145), dagoan guero gauaroau illun (B2: 43).
ezconduzquero: ‘ezkontzen garen momentutik’; gero adberbioan oinarrituriko egiturei buruz, ikusi A24: 7 lerroko oharra. Hemen “partizipioa + -zquero” dugu.
Honakoan, eta baita bi lerro beherago datorren ezarrizquero horretan ere, berezko denborazko interpretazioari balio orokorra antzematen zaio, perpauson inpertsonaltasunaren eraginez, beharbada.
damuquet[e]a: Errimak eta silaba-kopuruak eskatuta zuzendu dugu.
orapilagaz: ‘orapiloagaz, korapiloarekin’; Landuccik orapin dakar.
fortiça: ‘bortitza, sendoa’; OEHren arabera Gerriko dateke aldaera honen lehen agerraldia. Orain arte G eta GN-n zegoen dokumentaturik, eta ekialderago ere bai. Lazarragaren eskuizkribuan sei aldiz dago (A14: 18, A16: 81, A24: 153, A28: 50, B17: 97, B18: 9).
dana: ‘dela’; -na konpletiboa.
bacust: ‘badakust, ikusten dut’.
oraindo: ‘oraindik’.
Azaiteau: ‘hazte hau’; cf. OEH, s.v. hazte: “Alimentación, nutrición; educación”. Pasartearen zentzu nagusia argian den arren (ez du dontzeila gaztetxoarekin ezkondu nahi), hitzez hitzeko esanahia ez da hain gardena. Izan ere, eman dugun interpretazioa ez da gogo-betekoa; azaite hitzarentzat, adibidez, beste aukera bat ere aztertu dugu: ‘azeite, olio’ izatea, López de Guereñuren Voces alavesas liburuan (s.v. azaite) dioenari kasu eginez: “Vulg. por aceite. [...] (Corriente)”.
galdu lerait: ‘galaraz liezadake’; eragin aditz laguntzailea, faktitibotasuna markatzeko. Lazarragak *eradutsi ere erabiltzen du faktitibotasuna adierazteko (AL: 1145v eta A27: 5).
ardura usaçaqueac: ‘ardura usatzekeak, ardura ez erabiltzeak, arduragabe jokatzeak’, hain zuzen ‘gazteegi ezkontzeak’.
aragui errebaguea: Neska gazte dontzeilak dira, ziur aski, ‘haragi erregabea’.
bianda probaçaqueac: Berriz ere neska gazte dontzeilak dira, ziur aski, ‘bianda probatugabea, janari dastatu gabea’.
calentureac liquet: ‘sukarrak emango lidake, joko ninduke, harrapatuko ninduke’, hots, ‘sukarra izango nuke’; liquet adizkia *i(n) aditza da, euskara zaharrean maiztasun handiarekin agertzen zaiguna ‘eman’ adierarekin.
liracasquet: ‘irakatsiko lidake’; poema honetan bada irakatsi aditzaren beste forma trinko bat: diracasudan (A24: 47), bakarra, honekin batera, XVI. mendeko testuetan.
bide: ‘dirudienez’ esanahia duen partikula ez da ohikoa mendebaldeko testuetan. Cf. OEH, s.v.: “2 bide (G, AN, L, BN, S, R ap. A; SP, Lar, VocCB, Dv, H). [...] De empleo general salvo en suletino; tampoco es frecuente en textos vizcaínos”. Baina Lazarragak eta Etxeparek bide partikula erabiltzen dute probabilitatearen adierazteko, trinkoekin zein perifrasiekin: Gauça sacona bide da, içan, / isaso ondarbaguea (A24: 167-168), jaio bide ninçan ayn tenporatan (B22: 26); çure pena dioçunoc nonbayt handi videytuçu (Etx IX, 30), Ene gogoa balyaqui mayte vide nynduque (Etx V, 13).
andratan: Oro har, bizidunekin, Lazarragak -gan erabiltzen du leku-postposizioa aitzin; horrek balio du izenentzat baina baita izenordainentzat ere. Baina izen plural eta mugagabeak (hemen andratan) bizigabeak balira bezala tratatzen dira (hots, -gan gabe); joera hau bat dator beste testuetan aurkitzen denarekin (Etxepare, Leizarraga…).
Gauça sacona bide da, içan, / … / … / andratan confiacea: Molde tradizionaleko kopletan bezala (ikusi eskuizkribu honetan A4: 9-12 eta A4: 17-20), bi bertso-lerrotan sarrera estilizatu gisako irudi ordezkaria eskaintzen da (A24: 167-168), eta beste bi bertso-lerro figuratibotan irudi fokala (A24: 169-170), ondokoa esango balu bezala: ‘itsaso hondargabea sakona dela esatea baieztapen ukaezina den bezala, ukaezina da orobat ez litzatekeela zentzuzkoa izango nire burua andren esku uztea’.
acordaetan: ‘onartzen’.
acordaetan […] ezconquetea: Acordadu ‘erabaki, onartu’ aditzak bi joskerak (-tzea eta -tzen) onartzen ditu eskuizkribuan. Bost bider aurkitu dugu osagarria -tzen forman: acordadu eben joaten (AL: 1146r), acordadu eben arçai aberaspatequin jarten arçaiçat (AL: 1146v), acordadu eben aen esque joaten (AL: 1151r, AL: 1151v), acordadu dot erietan (B18: 118). Bi bider erabili du osagarria -tzea forman: acordaetan ez dodala / ain laster ezconquetea (A24: 173-174), acorda badeçaçu ucacea (B3: 89).
Azken bi lerroak, hiperbatonaz ohartuz gero, ondo ulertzen dira: ez nei ondo neure buruau andratan confiacea, ‘ez nuke ondo egingo neure burua andren esku utziko banu’.

A24