Este artículo se publica en el idioma en que ha sido escrito.

Winston Churchillek txiste batekin defendatu zuen demokrazia: “Democracy is the worst form of Government except for all those other forms that have been tried.” Txarrena da hoberena, probatu diren gainerako guztiekin konparatzen bada. Eta txiste bera egin daiteke zientziari buruz ere. Zientzia da ezagutza lortzeko modurik txarrena, salbu probatu diren gainerako modu guztiak.

Hala ere. Zergatik da demokrazia gobernu-sistemarik txarrena, beste guztiak kenduta? Eta, zergatik da zientzia ezagutza-sistemarik txarrena, beste guztiak kenduta? Demokrazia eta zientzia modernoak eskutik helduta garatzen hasi zirenez XVIII. mendeko Europan, eta ez kasualitatez, erantzuna antzekoa da bi kasuetan: errebisagarritasuna.

Errebisagarri izateak zera esan nahi du, printzipioz, edonork lortu dezakeela boterea (legitimitate demokratikoa badu) eta edonork deskribatu dezakeela errealitate objektiboa (ebidentzia aurkezten badu). Eta edonor horiei beste edonork kendu diezaiekeela botere-leku hori eta errealitatea definitzeko leku hori, ez delako inorena, ondoen egiten duenarena baizik. Politikaria eta zientzialaria, botere-leku sozial horiek errebisagarriak dira, edonorenak, eta irabazi egin behar dira. Proiektu ilustratua, funtsean, edonortarren iraultza da, herriarena, aristokrazia eta teokrazia atzean uzteko. Hor datza proiektu modernoaren indarra eta hauspoa.

Errebisagarri dena, funtsean, errepresentazioa da. Ordezkaritza. Beste kontzeptu moderno bat. Nor den herriaren ordezkari/errepresentatzaile legitimo eta nor den errealitatearen ordezkari/errepresentatzaile objektibo. Ukatzen da errepresentazioak naturalak direnik, edo behin betikoak, eta hobegarritzat hartzen dira, printzipioz edonork hobe ditzakeelako babes edo ebidentzia nahikoa jasotzen badu.

Errebisagarritasuna zentzu sinple horretan ere uler daiteke: ordezkari politikoak ordezkatu daitezke, errepresentazio zientifikoak ordezkatu litezke, hobetzeko beharrik bada.

Erdi Aroan eta Pizkundean Aita santuaren hitza ezin da zuzendu, Jainkoaren ahotsa omen delako. Erregearen agindua ezin da zuzendu, naturaz omen delako agintzeko jaioa. Berdin Biblia, berdin Aristoteles, modernia aurreko testuinguruan inork ezin ditu zuzendu. Gogoratu Giordano Bruno edo Lucilio Vanini edo Galileo Galilei nola zigortu zituzten. Zer ekarri zuen horrek? Erdi Aro luzea, ustelkeria, miseria, gosea eta gerra, botere-forma bakoitzak errealitatea komeni zitzaion bezala definitzen zuelako, komeni zitzaizkien erabakiak hartzeko. Horregatik, aro ilunak atzean uzteko asmoarekin, XVIII mendetik aurrera herritarrei ahotsa eta erabakimena emateko asmoa zuten botere-eremuak irekitzen saiatu ziren: demokrazia eta zientzia.

Demokrazia batean, gobernua gaizki ari bada herritarrek beste gobernu bat aukeratu dezakete. Teorian behintzat, mugak muga. Eta zientzian ere, edonork alda dezake ezagutza, begi-bistako ebidentzia aurkezten badu. Horren adibide ederra da Elkano, mundu-biratik iritsi berritan, 1522an, hankaz gora jarri zuelako Herodotoren geografia. Greziarrak oker zeuden, Elkanok eman duelako testigantza, eta txopakoek berretsi dutelako, hego-hemisferioan ez dabiltzala hankaz gora, eta itsaso horietan ez dela munstrorik ageri. Testigantza horiek klasikoek baino autoritate handiagoa daukate, hain zuzen, Elkano edonor izan zitekeelako, hego-hemisferioa nabigatu duen edonork gauza bera baieztatuko lukeelako. Ez da ausartegia pentsatzea horrelako gertakizunek ireki zietela bidea errepresentazioak ‘errebisagarri’ behar dutela pentsakera modernoari.

Demokrazia eta zientzia modernoak ilustrazio europarraren opariak dira, asmoz emantzipatzaileak. Bai politikak bai errealitateak herritarrei eragiten digutenez, herritarrok zalantzan jarri eta zuzentzeko moduko gobernu- eta ezagutza-sistemak hobetsi ziren. Eta izaera errebisagarri horrek ematen zien biei legitimitatea, objektibotasuna eta eraberritzeko indarra, gradu ezberdinetan.

Demokrazia eta zientzia, bien berezitasunak behar luke autoritate-iturria topatzea, ez biolentzian edo gailentasun militarrean, baizik eta herritarrek behin eta berriz zalantzan jartzeko eta errebisatzeko gaitasunean. Hobetze mekanismo ez-bortitzak inkorporatuta dituzten gobernatze modua eta ezagutza-ekoizte modua dira, teorian behintzat, eta horregatik dira bereziak. Pentsalari ilustratuen helburua zera baitzen, errealitatea eta erabakia, biak oinarritzea ebidentzien gainean, eta biak izatea etengabe herritarrengandik errebisagarriak, atzean uzteko boteretsuei hainbeste gustatzen zaizkien forma autoritarioak.

Ez gaude ohituta demokrazia eta zientzia batera ikustera. Eta galtzen ari gara bai bata zein bestea ‘edonork’ zalantzan jarri, errebisatu eta aldatu ditzakeela ikuspegia, baldin ordezkaritza hobetzeko gai bada. Eta horrek egiten dituela txarrenak, salbu beste aukera guztiak.