Artikulu hau jatorriz The Conversation argitalpenean aurki daiteke.

Udako oporrak aproposak dira irakurtzeko. Urteko beste edozein garaitan baino denbora gehiago dugu eta orduak eskaini diezazkiokegu liburu mardulen irakurketari.

Aurreko Gabonetan, The Conversation-ek iradokita, oparitzeko zortzi liburu gomendatu nituen. Orduan, aurreko hamabi hilabeteetan gaztelaniaz argitaratutako lanetara mugatu nintzen. Urte erdi geroago, beste gomendio batekin nator, baina kasu honetan ez dira (edo bai) oparitzeko, irakurtzeko baizik.

Dibulgazio liburuak dira, publiko zabalak irakurtzeko modukoak. Ikuspegi horretatik onak iruditu zaizkidalako gomendatzen ditut, baina baliteke baten batean akatsen bat edo zehaztasunik eza izatea. Ez dagokit niri hori baloratzea, ez baitira nire espezialitatekoak.

Bakarra dago euskaraz, besteak erdaretan argitaratu dira 2018ko martxotik 2023ko otsailera bitarteko bost urteetan (biak barne). Batzuk ingelesez argitaratu ziren urte batzuk lehenago, baina gaztelaniazko argitalpenen data errespetatu dut.

Eta udarako direnez, gehienak luzeak dira. Nik dakidala, batek ere ez du izan Irene Vallejoren ‘Infinitua ihi batean’ bikainaren arrakasta sekulakoa. Hain ezagunak ez diren liburuak gomendatzea erabaki dut.

Robert Sapolskyren ‘Compórtate. La biología que hay detrás de nuestros mejores y peores comportamientos’. Pedro Pacheco Gonzálezen itzulpena.

Portaeraren sorreran dauden nerbio ibilbideetan eta hormona sistemetan barrena egindako ibilbidea da. Egileak, primateen portaeraren oinarri neuroendokrinoetan aditua denak, gure organismoan gertatzen dena berrikusten du, ekintza bat gauzatu aurreko denbora tarte desberdinetan (segundoak, minutuak, orduak, egunak...), bai eta sekuentzia horien jatorri ebolutiboan ere.

Izugarrizko obra da, ederra, portaeraren oinarriei buruzko ezagutza oso interesgarriz betea. Gainera, Sapolskyren estilo informala dela eta, irakurketa oso atsegina da. Horrela bakarrik ekin dakioke 900 orrialdeko liburu bati (guztira ia mila).

Jonathan Haidten ‘La mente de los justos. Por qué la política y la religión dividen a la gente sensata’. Antonio García Maldonadoren itzulpena.

Duela hamarkada bat liburu hau irakurri nuenean, hunkitu egin ninduen mendebaldeko gizarteetako pertsonen moraltasunaren oinarriei –oinarrizko balio moralak– egozten zien azalpen ahalmen handiak: besteen zaintza, ekitatea, leialtasuna, autoritatearen garrantzia eta santutasuna (edo garbitasuna).

Haidten eta lankideen teoriaren arabera, balio horiek inspiratzen dituzte gure gizarteetako kideen sentimendu edo intuizio moralak, nahiz eta pertsona bakoitzaren kokapen ideologikoaren (eta, ziurrenik, beste baldintza batzuen) arabera, oinarri bakoitzak maila desberdinetan eragiten duen. Teoria hori ez dago erabat onartuta gizarte psikologian, baina baliotsua eta oso interesgarria iruditu zitzaidan, eta orain ere bai; aukera moralak teoria ebolutiboaren oinarriekin lotzen ditu.

David Christianen ‘La gran historia de todo’. Tomás Fernández Aúzen itzulpena.

Big Bangetik hasita,egileak unibertsoaren historia, molekulak, eguzki sistema, bizitzaren agerpena, mikroorganismoak, landareak eta animaliak, gizateria eta zibilizazioak aztertzen ditu, Antropozenora iritsi arte, etorkizun posible ezberdinak esploratzeaz gain. Konplexutasunaren historian zehar egindako bidaia da, koskatik koskara gora eta gora doana. Narrazioak historiaren ikuspegi bateratu eta ulergarria eskaintzen du, eta bertan dugun rolari zentzua ematen dio.

David Christianek deskribatzen dituen fenomenoen artean dagoen harreman sare korapilatsua argi eta garbi azaltzea lortzen du. ‘Sapiens,’ Harariren liburua irakurri baduzu, pentsa dezakezu honek ez dizula ezer berria kontatuko. Oker zeundeke. Harari narratzaile aparta da, baina kontatzen duen istorioa, nire uste apalean, Christianenaren oso bestelakoa da (eta intelektualki eskasagoa).

Edith Hallen ‘Los griegos antiguos. Las diez maneras en que modelaron el mundo moderno’. Daniel Najmíasen itzulpena.

Mundu klasikoaren zalea naiz, bereziki, zibilizazio grekoarena. Bakartzat jotzen dugun zibilizazio baten zalea, nahiz eta herri ezberdinek parte hartu zuten, hala nola joniarrek, espartarrek, atenastarrek, siziliarrek eta mazedoniarrek. Denek egin zizkioten ekarpenak ezagutza komunari, eta, elkarrekin, ekarpen horiek sekulako eragina izan dute gure politikan, kulturan eta, oro har, gure pentsamenduan.

Gure literaturak, arteak eta zientziak, era batera edo bestera, mundu helenikoan dute jatorria. Filosofo grekoek mendebaldeko pentsamenduaren kanona ezarri zuten.

Hau ez da (soilik) historia liburu bat, ezta (soilik) kultura grekoari buruzkoa ere. Obra honetan, zibilizazio greko klasikoaren ezaugarri batzuk aurkezten zaizkigu, eta mendebaldean izan duen eragina aztertzen da. Edith Hall zibilizazio helenikoan espezialista handia da, eta idazle bikaina; horri esker, obra hau irakurtzea oso esperientzia aberasgarria da.

Oskar González Mendiaren ‘Por qué los girasoles se marchitan. Los elementos químicos en el arte’.

Egilea, ikasketaz kimikaria, irakaslea da, Zientzia eta Teknologia Fakultatean ez ezik, Arte Ederren Fakultatean ere. Horregatik du artearekiko eta arteak kimikarekin duen harreman korapilatsuekiko interesa.

Liburu honen orrialdeen bidez, irakurleek artean erabiltzen diren konposatu batzuen propietate nabarmenak aurkituko dituzte, taula periodikoko elementuen presentziaren araberakoak direnak. Guztiak ez, baina garrantzitsuenak jasotzen ditu. Konposatuen propietateek, haien erabilerak, jatorriak, obra artistikoan duten eraginak, denboraren poderioz jasaten duten aldaketak eta istorio mamitsuek osatzen dituzte altxor honen kapituluak. Atsegin handiz irakurtzen da liburu hau, eta, gainera, hautaketa honetako laburrena da.

Rosa Porcelen ‘Eso no estaba en mi libro de botánica’.

Nonahi dauden arren, eta gainerako biosferarentzat eta, bereziki, gure espeziearentzat garrantzi handia duten arren, landareek arreta gutxi jaso dute dibulgazioaren esparruan. Egileak, ordea, hamarkada bat baino gehiago darama landareen biologiari buruzko ezagutza zabaltzen.

Bere liburuaren gaia landareen biologia da, baina ez da botanikako ohiko tratatu bat. Egileak oinarrizko nozioak azaltzen ditu: nola elikatzen diren, nola erlazionatzen diren eta nola ugaltzen diren. Baina kontakizun bat osatuz egiten du, non protagonistak ere giza historiari eta kultura elementu askori lotuta aurkezten zaizkigun. Horrela, testu irakasgarria eta, aldi berean, entretenigarria da, oso ondo idatzita dago, eta irakurtzea plazer hutsa da. Rosa Porcelek landare bioteknologian ikertzen du, eta, beraz, bere ezagutza oinarrizko biologiatik haratago doa. Horrek guztiak beste testu askotan aurkitu ohi ez den sendotasuna ematen dio obrari. Liburu honek, gainera, 2020an argitaratutako liburu onenaren Prismas saria jaso zuen. Berme bikaina.

Carl Zimmerren ‘Tiene la sonrisa de su madre. Poder, deformación y potencial de la herencia’. Patricia Teixidorren itzulpena.

Carl Zimmer gaur egungo zientzia idazle onenetakoa da. Mundu honetan, pertsona kultu askok ez dute onartu nahi herentzia genetikoak, ingurunearekin elkarreraginean, eragin erabakigarria duela gure ezaugarrien kopuru handi batean, patologia larrietan barne. Beste pertsona kultu batzuek ez dute onartzen eragin hori ez dela sinplea eta unibokoa, baizik eta konplexua, ahalegin handiz eta kostata ulertzen ari garen mekanismoen araberakoa, eta ingurunearekin etengabeko elkarreragina duena. Bi multzoei gomendatzen diet Zimmer irakurtzea.

Hauek dira giza genetikari buruzko liburu honek antzen dituen gaiak, zenbait gaizki-ulertu argitzeko asmoz; argi azaltzen du belaunaldi batetik hurrengora informazio genetikoa nola transmititzen den, bai eta prozesuan zer berezitasun eta ezusteko fenomenok eragin dezaketen ere. Herentzia genetikoarekin lotutako gaiek gizartean duten eragina ere jorratzen du.

J. M. Muleten ‘Comemos lo que somos. Cómo la cultura y la sociedad han modificado la comida’.

Zerbait kozinatzen dugun bakoitzean, koilarakada bat ahora eramaten dugun bakoitzean edo taberna batean pintxo bat jaten dugun bakoitzean, jatorri geografiko desberdineko produktuak konbinatzen ari gara, zeinak gizakiaren historian zehar modu erabat gorabeheratsuan igaro diren. Nahiz eta elikagaiak munduan zehar ibili diren merkataritza praktikatzen denetik, trukeak biziki hazi ziren Aro Modernoko esplorazioen osteko lehen globalizazio handitik aurrera. Are gehiago, espeziak, bereziki, esplorazio eta konkistetarako pizgarri indartsuak izan dira, eta merkataritza potentzien arteko gerren arrazoia, lehenik, eta potentzia kolonialen arteko gerrena, gero.

Hori guztia jorratzen du Muleten liburuak: elikagaien gorabeherak, jatorria, prozesatzeko modua eta herrialdeen historiak eta kulturak gaur egungo erabileran izan duten eragin handia.