Artikulu honen jatorrizko bertsioa The Conversation webgunean dago argitaratuta.

Mozambikeren historia hainbat gatazka motaz josita dago (armatuak eta/edo soziopolitikoak). Hainbat hamarkadatan egon dira, barneko nahiz kanpoko eragileen artean. Haatik, eta bidean hainbat gorabehera izan baditu ere, duela hiru hamarkada gatazka osteko fase batean sartu zen gizarte gisa aipatu ohi da.

Kolonialismo portugaldarra eta Mozambikeko Askapen Frontea (FRELIMO) aurrez aurre jarri ziren 1960ko hamarkadaren erdi aldera, Afrikan askapen mugimendu antikolonialistak puri-purian zeudela. Dena den, Mozambikeren independentzia 1974an Portugalen erregimen autoritarioa erori zelako gertatu zen (Krabelinen Iraultza). Urtebete beranduago izan zen, beste kolonia portugaldar batzuen independentziekin batera. Su etenak ez zuen luzaroan iraun; bi urte beranduago, FRELIMOk gobernatzen zuen orientazio marxista-leninistako estatu independente berria beste gatazka armatu batean sartu zen.

Gatazka hura alderdi bakarreko gobernuaren eta Mozambikeko Erresistentzia Nazionalaren (RENAMO) arteko liskarren ondorioz sortu zen. Azken hori joera antikomunistako talde armatu matxino bat zen, Hegoafrikako eta Rhodesiako gutxiengo zuriaren erregimenek finantzatua eta Mendebaldeko hainbat potentzien babesa zuena (gatazka bipolarraren testuinguruan).

FRELIMOren eta RENAMOren arteko gatazka Mozambikeko gerra zibila gisa ezagutu zen, nahiz eta kanpoko eragin nabarmena izan. 15 urte inguru iraun zuen eta hildako asko eta ondorio sozioekonomiko larriak izan zituen.

Dagoeneko 30 urte igaro dira 1992an Erromako Bake Akordio Orokorra sinatu zenetik. Nazio Batuen laguntzarekin eta Hegoafrikako apartheid-a amaitu zenean eta bloke sobietarraren kolapsoaren garaian egin zen. Ordutik gauza asko aldatu dira, baina zenbait dinamikak berdin jarraitzen dute.

Bilakaera sozioekonomikoa

Gatazka armatua amaitu ostean, garapen adierazleek hobera egingo zutela aurreikusi zitekeen. Hala, jaiotzako bizi itxaropena edo lehen hezkuntza amaitzearen tasa nabarmen igo dira ordutik. Antzeko zerbait gertatu da per capita diru-sarreren mailarekin, baina Saharaz hegoaldeko Afrikako eta Gutxien Aurreratutako Herrialdeetako batez besteko balioen oso azpitik.

2021ean, Mozambikek giza garapen baxuaren kategoriako azken postuetako batean zen (185.a, 191 herrialdetatik). Giza Garapenaren Indizea eta horri lotutako beste adierazle batzuk hobetu badira ere, talde horien batezbestekoaren azpitik daude, daturik txarrenekin.

Era berean, pobrezia gutxitu izana, horretarako ahalegin handia egin den arren eta nabaria izan arren, ez da gogobetetzeko modukoa. Hala, pobreziaren intzidentzia tasa nabarmen murriztu da azken hamarkadetan. Hala ere, joera orokor horiek ezkutatu egiten dute desberdintasun mailak igo egin direla aldi horretan eta etxe pobreak landa eremuetan izugarri kontzentratuta daudela.

Gainditu gabeko irakasgaiak dituen demokrazia bat

Politikari dagokionez, bake formalak alderdi anitzeko demokraziari bide eman zion, baina denborarekin, hainbat hutsune eta konpondu gabeko arazo asko agerian geratu dira. Besteak beste, honako hauek aipa genitzake: gobernuan ez dagoela alternantziarik, lurralde mailako deszentralizazio prozesua ez dagoela amaituta edo RENAMOk hauteskunde prozesuen gardentasuna behin eta berriz zalantzan jartzen duela.

Gauza bera esan liteke kalitate demokratikoaren maila baxuei edo ustelkeriaren pertzepzio handiari buruz, Mozambikek demokraziari edo ustelkeriari buruzko indizeetan duen posizio baxua da horren erakusle.

Azkenik, faktore horien eta beste batzuen bateratzeak liskar politikoa armatu bihurtu zuen; hots, RENAMOk 2013an berriz ere armak hartzea erabaki zuen. Eraso horiek jomuga zehatzetara mugatzen ziren, hala nola gobernu instalazioak eta errepideko ibilgailuei edo trenei segadak egitera, batez ere herrialdearen erdialdeko eta iparraldeko eskualdeetan.

Hainbat urtetan eginiko bake ekimenak beharrezkoak izan ziren 2019ko Bake Akordiora iristeko, nahiz eta RENAMOren fakzioetako batek behin baino gehiagotan urratu duen akordio hori.

Erauzketa megaproiektuak eta gatazka berriak

Azken aldaketa nagusietako bat erauzketa baliabideen ustiapenarekin lotuta dago, batez ere ikatza eta gas naturala, Tete eta Cabo Delgado probintzietan, hurrenez hurren. Horrek guztiak enpresa transnazional handiak bertaratzea ekarri du, bai Iparraldekoak, bai Hegoalde Globalekoak.

Eremu horietako biztanleek aurreikuspen baikorrak dituzte, uste baitute beren bizi baldintzek hobera egingo dutela. Hala ere, ziurgabetasun eta kezka handia dago, izan ere, oraindik ez dakite horrek guztiak zer ondorio izan ditzakeen benetan.

Horrez gain, gardentasunik eza eta jokabide klientelistak aipatu behar dira, askotan elite politikoek baliabideak eskura ditzaten bermatzen baitute. Horrek guztiak, azkenean, sarbide mugatuko sozietate fisiko bat eratzen du, eta horrek saihestu egiten du inbertsio handi horien ondorioz sortutako etekinen banaketa justua egitea eta garapen eredu inklusiboago bat aplikatzea.

Era berean, dinamika horiek areagotu egin dute gainzorpetzeko arriskua, eta Mozambikeko zor publikoaren zerbitzua oso azkar handitu da azken urteotan.

Gainera, frustrazio handia ari da sortzen eta gatazkak areagotzen ari dira; izan ere, hasierako itxaropenak ez dira ari betetzen, milaka pertsona lekualdatu dituzte indarrez eta megaproiektu horiek ingurumen kalteak eragiten ari dira.

Azkenik, 2017. urtearen amaieratik aurrera, indarkeria armatuak beste agerraldi berri bat egin zuen Cabo Delgadon, Islamaren sektore erradikalizatuei lotutakoa, eta hobe da haien arrazoiak ez sinplifikatzea.

Hori polizia postuen aurkako erasoekin, segadekin eta Estatuko segurtasun indar eta kidegoekin izandako liskarrekin hasi zen. Haiek azpiegiturak suntsitzen, etxebizitzak erretzen eta biztanle zibilen hilketa indiskriminatuekin jarraitu zuten probintzia horretan, eta, ondoren, ondoko Niassa eta Nampula probintzietara hedatu ziren.

Kalkuluen arabera, 3.500 pertsona inguru hil dira eraso horien ondorioz, eta 800.000 inguru etxetik alde egitera behartu dituzte. Horren aurrean, gobernuak Ruandako armada eta indar armatuak eta SADC bidali ditu herrialdeko eremu hori militarizatzera, noiz eta segurtasun indarrak aurkako kritika gogorrak jasotzen ari direnean; izan ere, giza eskubideak urratzen dituzte eta gehiegikeria larriak egiten dituzte.

Borrokak ez du etenik

Ezbairik gabe, azken hiru hamarkadetan aldaketa handiak gertatu dira Mozambiken, oso eremu desberdinetan, eta guztiak ez dira positiboak izan. Horrek guztiak agerian utzi ditu gaur egungo garapen ereduaren arazoak eta mugak, alderdi ekonomiko, sozial eta politikoei dagokienez, bai eta etorkizunean izango dituen erronka handiak ere.

Independentzia gerran esamolde bat zabaldu zen, eta bere katetik askatzeko, bere etorkizunaren jabe izateko, bere herria modu kolektiboan berreraikitzeko eta bizitza hobea lortzeko beharra zuen herriak lelo bihurtu zuen. Gaur egun ere oso indarrean jarraitzen du, izan ere, Mozambikeko herritar gehienentzat ‘a luta continua…’ –borrokak ez du etenik–.

Artikulu hau UAMeko Munduko Ekonomiaren Eraldaketen Ikerketa Taldearen (GETEM) gutunaren egokitzapena da, 'Mozambique tres décadas después: ni paz, ni buen gobierno, ni desarrollo' izenekoa eta egileak idatzia.