Pasa den astean jaso zituzten gure irakasle Koldo Bigurik eta Itxaso del Castillok beren Euskadi sariak eta honetan Durangoko Azokan egongo dira. Lehenak lortu du Euskarazko Literatura Itzulpena kategorian, Arturoren uhartea. Ume baten oroitzak (Erein eta Igela) liburuagatik; bigarrenak, gaztelaniazko saiakeran EHUk berak argitaratutako “Mujeres furiosas. El monstruo femenino en el audiovisual de terror” izeneko obragatik. Asteburu luze honetan Durangoko Azokan entzun eta ikusteko aukera izango dugu, hain zuzen ere, Euskadi Literatura saridunen solasaldietan: Itxaso mintzatuko da Unai Elorriaga eta Karmele Mitxelenarekin, igandean, abenduak 7, 18:00etan, Landako guneko Talaian; eta hurrengo egunean, hilak 8, 13.00etan arituko da Koldo, Garazi Albizua, Markos Zapiain eta Maite Rosenderekin.

Bitartean, hona hemen elkarrizketa hau, hiru eskutara prestatu duguna, Koldok Itxasori egindako galderei, eta Itxasok Koldori egindakoez gain, geuk biei egindakoak gehitu dizkiegu.

Koldo Biguri: «Euskarazko itzulpenak irakutzeak gure aurreko belaunaldiek izan ez duten aukera bat daukagula esan nahi du»

-Nola hasi nintzen literatura itzultzen?

Literaturazalea izan naiz beti eta gaztetan ipuinak idatzi ere egin nituen, bai eta Ignacio Aldecoa (bi aldiz) eta Donostia Hiria sariak irabazi ere. Gero, ordea, itzulpengintzara bideratu nuen nire lan-bizitza, eta bi arloak batu nahi izan nituen, literatura itzuliz.

-Zergatik italieratik?

Italiera delako hobekien dakidan atzerriko hizkuntza eta Italiako kultura asko maitatzen dudalako; Napoliko Unibertsitate batean ere egon nintzen kurtso batean irakasten, eta Italiako literatura nahiko ondo ezagutzen dudalako.

-Elsa Moranteren "Arturoren uhartea" izan al da zure itzulpenik zailena?

Ez, segur aski Tomasi di Lampedusaren "Gattopardo" izan da zailena, euskararen mundu tradizionaletik oso urruti dagoen istorio bat kontatzen duelako, XIX. mendeko familia siziliar noble baten gorabeherak azalduz klase sozial horri dagokion hizkuntzan. Euskarak ez du inoiz horrelako barianterik izan, eta, hala ere, itzultzaileak saiatu behar du hizkera sinesgarria egiten, baina aldi berean irakurgarria ere bai irakurle euskaldunarentzat.

-Itzulpena egiterakoan, beste hizkuntza batzuetara egindako itzulpenak aintzat hartzen dituzu?

Nire esperientzian, beti komeni da beste hizkuntzetara egindako itzulpenak kontsultatzea, halako arazo konkretu batzuk nola konpondu dituzten jakiteko, konponbide horiek batzuetan lagungarriak gertatzen direlako itzulpena egiteko modurik egokiena aurkitzen. Itzulpen honen kasuan, gaztelaniazko, frantsesezko, ingelesezko eta portugesezko itzulpenak kontsultatu ditut hainbat aldiz.

-Elsa Morante bizirik balego, zein zalantza argitzeko esango zenioke?

Elsa Morante bizirik balego, Procidari buruz hitz egingo nuen berarekin, hori baita Arturoren uhartearen izena, eta nik oso ondo ezagutzen dut, hainbat aldiz egon naizelako han; izan ere, duela 25 urte, itzultzaile literarioentzako etxe bat zegoen eta han egin eta zuzendu ditut nire itzulpen batzuk.

-Zer esango zenioke irakurle bati Elsa Moranteren liburua irakurtzera animatzeko? Eta zergatik lehenetsi beharko lukeen euskarazko itzulpena?

Familia barruko harremanen berri kontatzen duen liburua da, istorio handirik erabili gabe, baina hizkera landua eta maila literario bikaina erakutsiz. Literatura-hizkuntza landuaz gozatzen dakitenentzako liburu eta itzulpena da; jatorrizko hizkuntza ez dakienarentzat, euskaraz dastatu ahal izatea hobe da, gure aurreko belaunaldiek izan ez duten aukera bat daukagula esan nahi baitu.

-Zer gomendatzen diezu ikasleei etorkizuneko itzultzaileak izateko?

Hasteko, izango dituzten lan-hizkuntzak eta haien kultura ahalik eta gehien ezagutzeko eta lantzeko, beren buruarekin zorrotzak izateko, egiten dituzten lanak ahalik eta hobekien egiteko grina edukitzeko.

Itxaso del Castillo: «Munstroen helburua da geure buruei galde diezaiegun zer dagoen krisian»

Noiz eta nola zaletu zinen beldurrezko filmekin?

Ba inoiz ez naiz super zalea izan. Dena den, nire pelikula gustukoena Kubricken El resplandor da. Hamar urterekin ikusi nuen, eta fantasia bat iruditu zitzaidan, zirraragarri zentzuan, abenturako oso pelikula berezia. Gero ikerketarekin hasi nintzenean, beldurrezko filmetara bueltatu nintzen, emakumeentzako genero bat al zen aztertzen hasi nintzen. Lehendabizi generoko emakumezko zuzendarien bila ibili nintzen, baina, gero, edukiari begira, gauza bitxi bat aurkitu nuen: 2000. urtetik hona biderkatu egin dira munstro emeak. Orduan hasi nintzen pelikulak miatzen, eta gero eta zaleago bihurtzen, kalitate eta sakontasun handiko filmak daudelako.

-Nola definituko zenituzke munstroak?

Munstroak ez dira benetakoak, baina nolakoak dira? Banpiro bat izan liteke Nosferatu; edo Universaleko Drakula aristokratikoa, elegantea, sofistikatua; edo banpiro emea, sexualki oso deigarria. Munstroa gorputz kultural bat da, eta garai bakoitzean haragia ipintzen zaio, gizartearen beldur, kezka, konflikto, krisien arabera. Adibidez, Bram Stoker-en Drakula baino lehen bageneukan banpiro lesbiana bat, Le Fanuren 1872ko Carmilla liburukoa. Munstro hori sortzen da patriarkaltasunetik ateratzeko emakumeen mugimendu berriari aurre egiteko. Bestalde, munstroak goardiak bezala daude, mundu ezezagun bat gordetzen edo oztopatzen, baina aldi berean beren presentziarekin esaten digute beste mundu posible bat badagoela. Hau da, munstroek badaukate aldaketarako hazi bat. Paradoxa bat ere daukate bere baitan (badira goardiak, baina aldi berean, beste mundu bati egiten diote erreferentzia; erakargarriak eta beldurgarriak…) eta hirugarren termino batean murgiltzen dira: ez daude bizirik, ez hilik; ez dira emakume, ez gizon; ez dira animalia, ez pertsona… eta horrek beti ipintzen du sistema kolokan. Azkenik, behin eta berriro bueltatzen dira; adibidez, Nosferatu orain ehun urte atera zen zineman eta berriro itzuli da. Gogoan izan behar dugu munstro hitza monere latinezko aditzetik datorrela, jakinarazi, erakutsi esan nahi duena. Orduan munstroak zer erakusten digu? “Munstroek, beren presentziarekin, galdetzen digute ea zergatik izan diren sortuak”, dio Cohenek. Eta hori da munstroaren helburua, geure buruei galdetzea zer dagoen hemen krisian.

-Oso ezberdinak dira munstro emeak eta arrak?

Orain arte munstro emeak sexualki desiragarriak izan dira: sirena, banpiresa… baina baita beldurgarriak ere, beren edertasun horrek egiten duena da gizonak jatea (Mantis religiosa-ren mitoa, vagina dentata...). Gaur egun ez da horrela, eta hori izan da nire tesiaren ardatza, Barbara Creed-ek esaten zuen ‘monstruoso femeninoa’: nola izan liteke sexua, plazera, baina aldi berean amatasuna? Beste galdera batzuei erantzuten diete munstro emeek. Biolentzia edo botereari begiratuta, igualak dira munstro arrak eta emeak. Ezberdintzen dituena da gorputzarekiko harremana. Metamorfosiak edo aldaketak nabariagoak dira munstro emeen kasuan, eta korporalitatearekin lotzen dira, adibidez, menstruazioarekin. Beraz, munstro emeek feminitatearen gorputz esperientziei egiten diete erreferentzia.

-Lehen munstro guztiak arrak baziren, zergatik XXI. mendean dira emeak?

Geroz eta birtualagoa den mundu honetan gorputza oztopo bihurtu da, zerbait deserosoa eta kontrolatu beharrekoa. Gorputza krisian dago. Horregatik, natural bihurtzen da munstroak emakumeak izatea. Emakumearen gorputza korporalagoa da, eta betidanik kontrolatu behar izan dugu: dietak, depilazioa… Gainera, beste gauza bat dago gure gorputzarekin, sexismoa edo sexualizazioa. Adibidez, zelako bularra daukazun, halako begiradak jasoko dituzu. Besteen begiradak gogoratzen digu sexualak garela. Sexualizazio horrek ez digu uzten gizonen berdinak izaten, edo gure izaera edo gure nortasunagatik baloratuak izatea. Bestalde, gure gorputzak, gizonezkoenak ez bezala, beti gogoratzen digu animaliak garela. Hau da, ezin dugu ahaztu menstruazioa daukagula; amatasunak ugaztunak garela esaten digu. Gizonek ahaztu dezakete gorputz bat direla; emakumeok ez. Horregatik, gorputz krisi honetan emakumea sinbolo gisa agertzen da, gorputz kultural gisa.

-Beldurrezko filmen publikoan ere antzeko aldaketa gertatu da?

Emakumea betidanik izan da zalea. Honetan badago aurreiritzi bat edo kontraste falta, hau da, beti pentsatu da publikoa gaztea eta maskulinoa zela, eta hori ez da inoiz egia izan. Are gehiago, XIX. mendean beldurrezko generoa ez zen oso serio hartzen, entretenimendu baxu eta emozionala zen, batik bat oso emozionalak ziren pertsonentzat, eta horiek emakumeak dira. Gero emakumeak gehiegi izutzen zirela pentsatzen hasi zen, eta emozio horiekin benetan disfrutatzen zutenak gizonak zirela. Baina inoiz ez da egia izan. Mende aldaketan, ikerketa batzuek aurkitu zuten, 30eko hamarkadan, Universal Pictures-eko publikoaren erdia baino gehiago femeninoa zela. Gaur egun badakigu emakumeak zaleak direla, gizonak bezainbeste, eta azpigenero batzuetan, gehiago.

-Irakaslea zaren aldetik, zein da, zure ustez, zine munduan lan egin nahi dutenek unibertsitatetik eraman behar duten irakaspenik inportanteena?

Nork bere buruarengan konfiantza izatea. Gaur egun zinea egitea ez da super merkea; baina geroz eta errazagoa da teknologikoki, mugikorrarekin egin daiteke pelikula bat. Esan dezakegu demokratizazio bat dagoela teknologian. Beraz, ezberdindu ahal zaituena zure begirada da. Gainera, zinea fondoko lasterketa da. Orduan, nik uste dut konfiantza handia eduki behar duzula zure gaitasunetan eta zure begiradan. Azkenean, nork egin du zerbait zineman Euskadin? Ba bere buruan konfiantza zeukanak. Hobe da konfiantza gehiegi izatea gutxi baino. Eta oso garrantzitsua da aliatuak lortzea ere, lantalde bat egitea, batak besteari laguntzen diolako iraupeneko lasterketa horretan bizirauten.